Armenia, with its ancient history and rich cultural heritage, also bears the lasting imprint of immigrant communities that settled across its regions. Among them, Greek communities stand out for their contributions particularly in Lori, Syunik, Kotayk, and Shirak regions. These communities not only established thriving settlements but also created spiritual centers that beautifully blend Armenian and Greek architectural styles, serving as  symbols of cultural and religious collaboration. These communities also played a significant role in the economic development of these regions, particularly in the mining industry. In Lori and Syunik provinces, Greek miners and engineers actively participated in the extraction of copper, gold, and other metals, establishing spiritual centers around the mining communities.

Այսօր, չնայած նրան, որ Հայաստանում շատ հունական եկեղեցիներ այլևս չեն գործում, սակայն շարունակում են մնալ արժեքավոր պատմական հուշարձաններ, որոնք կարող են դառնալ գրավիչ զբոսաշրջային ուղղություններ պատմության ու ճարտարապետության սիրահարների համար։

ԲԱՑԱՀԱՅՏԵՆՔ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀՈՒՆԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԸ

Հանքավանի Այոս Գեորգիոս (Սուրբ Գևորգ) հունական եկեղեցի: Այոս Գեորգիոս եկեղեցին գտնվում է Կոտայքի մարզի Հանքավան գյուղի սկզբնամասում։ Այն կառուցվել է 1820-1850 թվականներին՝ Հանքավանում 19-րդ դարի սկզբին հաստատված հունական ներգաղթյալների կողմից։ Համայնքի ձևավորումը սկսվել է յոթ ընտանիքներից, որոնք 19-րդ դարի վերջին հասել են 250 մարդու՝ դառնալով ամուր համայնք։ Սրա վկայությունն է նաև մոտակա գերեզմանատունը, որտեղ հունական ոճով տապանաքարերը, պատրաստված հմուտ վարպետների կողմից, վկայում են Հանքավանում հունական ներկայության մասին։ Այսօր Հանքավանում մնացել են ընդամենը մի քանի հունական ընտանիքներ։

Եկեղեցին առանձնանում է իր պարզ ուղղանկյուն հիմքով և երկթեք տանիքով, իսկ ներքին արևելյան հատվածը հարմարեցված է ուղղափառ եկեղեցիներին բնորոշ խորաններին։ Չնայած այն դադարել է գործել 20-րդ դարի սկզբներին, սակայն շարունակում է պահպանվել Հանքավանի տեղական հունական համայնքի նվիրական ջանքերով։

Սուրբ Խառալամպի հունական եկեղեցին Կապանի Կավարտ գյուղում։

Կավարտ գյուղի պատմությունը, որը գտնվում է Կապանի մոտակայքում, սերտորեն կապված է հույն արդյունաբերողների և նրանց մշակութային ներդրումների հետ։ Այս հունական համայնքը հիմնվել է 19-րդ դարի կեսերին, երբ հունական գործարար Խառլամպի Կոնդուրովը Կավարտում կառուցեց պղնձաձուլարան։ Տրապիզոնից բերված ավելի քան հարյուր հույն աշխատավորներ հիմնեցին գյուղը՝ կառուցելով տներ, հիդրոէլեկտրակայան, հացատուն և դպրոց։ 1865 թվականին Կոնդուրովների ընտանիքը կառուցեց Սուրբ Խառալամպի հունական եկեղեցին, որը հայտնի է նաև «Բերզենի եկեղեցի» անունով։ Այս գմբեթավոր կառույցը կառուցված է մուգ դարչնագույն տուֆից և բազալտից, իսկ սպիտակ-դեղնավուն կրաքարը նրան հաղորդում է յուրօրինակ գեղագիտական տեսք։ Եկեղեցու արևմտյան ճակատին կից է զանգակատունը, իսկ եկեղեցու գլխավոր շինարարի գերեզմանը գտնվում է մոտակայքում։

Սուրբ Գեորգիի (Սուրբ Գևորգ) հունական եկեղեցի: 

Սուրբ Գևորգ հունական եկեղեցին կառուցվել է 1850 թվականին և գտնվել Ուռումների թաղամասում, Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու դիմաց՝ այն վայրում, որտեղ ներկայումս գտնվում է քաղաքի շուկան։ Եկեղեցին քանդվել է 1933-1934 թվականներին և միայն Սբ. Գեորգիին ձիու վրա նստած պատկերող բարձրաքանդակն է պահպանվել, որը ներկայումս ցուցադրվում է Գյումրիի Գեղցոնց ժամում։ Սուրբ Գևորգ եկեղեցու տարածքը շրջապատված էր խանութներով և արհեստանոցներով։ Ինչպես վկայում են ականատեսները՝ «հունական եկեղեցու շուրջ այնքան շատ տաղավարներ և արհեստանոցներ կային, որ եկեղեցին հեռվից չէր երևում»։

Հայաստանում հունական եկեղեցիները ոչ միայն պաշտամունքի վայրեր են, այլև մշակութային ժառանգության կարևոր բաղադրիչներ։ Նրանց վերականգնումն ու պահպանումը այսօր կենսական անհրաժեշտություն են։ Այս եկեղեցիների վերածնունդը հնարավորություն է ընձեռում հարգել և պահպանել երկու ժողովուրդների պատմական ու մշակութային կապերը՝ ապահովելով, որ դրանք ճանաչելի և հասանելի մնան գալիք սերունդների համար։