Գառնու հեթանոսական տաճար

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

Վայրը՝ Գառնի գյուղ, Կոտայքի մարզ, Հայաստան
Հեռավորությունը Երևանից՝ մոտավորապես 30 կմ
Հասանելիություն՝ հասանելի է ավտոմեքենայով, տաքսիով կամ զբոսաշրջային տուրերով

ԱԿՆԱՐԿ
Գառնու հեթանոսական տաճարը հանդիսանում է Հայաստանի միակ պահպանված հելլենիստական սյունաշար շինությունը և ավելի լայն առումով՝ նմանատիպ միակ հուշարձանը ամբողջ նախկին Խորհրդային Միության տարածքում։ Այս բացառիկությունը դարձնում է այն նախաքրիստոնեական Հայաստանի ամենանշանակալի ճարտարապետական հուշարձանը՝ միաժամանակ ազգային ինքնության, մշակութային շարունակականության և պատմական հիշողության խորհրդանիշ։ Հին հունա-հռոմեական ոճը՝ զուգակցված հայկական առանձնահատկություններով, ներկայացնում է մի յուրահատուկ համադրում, որը բացակայում է տարածաշրջանի մնացած հատվածներում։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ
«Գառնի» անվան ստուգաբանությունը մինչ օրս չունի միանշանակ բացատրություն և բազմաթիվ վարկածներ են առաջադրվել պատմական աղբյուրների և լեզվաբանական ուսումնասիրությունների հիման վրա։ Ըստ Մովսես Խորենացու, գյուղը կապվում է Հայկ նահապետի ծոռ՝ Գեղամի անվան հետ, ով կառուցել է ամրոցը և այն նվիրել իր թոռանը՝ Գառնիկին։ Այս վարկածի համաձայն՝ «Գառնի»-ն ձևավորվել է «Գառնիկ» անձնանվան հիման վրա։ Այլ լեզվաբանական վերլուծություններ նշում են, որ «Գառնի» անունը կարող է ունենալ հնդեվրոպական արմատ, որտեղ «gar» արմատը նշում է բերդ, ամրոց, կամ պաշտպանված տարածք։ Այս մեկնաբանությունը համահունչ է Գառնու լանդշաֆտային դիրքին՝ բլրի վրա կառուցված, կիրճերով շրջապատված կառույց։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
Գառնու տաճարը կառուցվել է մ.թ. 1-ին դարում՝ Հայոց թագավոր Տրդատ Ա-ի կողմից՝ հավանաբար Հռոմեական կայսրության հետ բարեկամական հարաբերությունների շրջանակում։ Ավանդաբար համարվում է Միհրի՝ արևի աստծո տաճար։ Սակայն տաճարի ճշգրիտ կառուցման տարեթիվը և նպատակը մինչ օրս բանավեճերի առարկա են։

Արտաշեսյան և Արշակունյաց թագավորությունների շրջանում (մ.թ.ա. 2-րդ դար - մ.թ. 5-րդ դար) Գառնին ծառայել է որպես արքայական ամառային նստավայր և ռազմական ամրոց։ Հռոմեացի պատմիչ Կոռնելիոս Տակիտոսը հիշատակում է Գառնին որպես «Գորնեա», ընդգծելով նրա ռազմավարական նշանակությունը։ Թեպետ ամրոցը ավերվել էր Հռոմեական ուժերի կողմից մ.թ. 1-ին դարում, այն վերականգնվել է Տրդատ Ա թագավորի օրոք 77 թ․-ին՝ ինչպես վկայում է 1945 թվականին հայտնաբերված հունարեն արձանագրությունը։

4-րդ դարի սկզբին, երբ Տրդատ Գ թագավորը ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն և հրամայեց քանդել բոլոր հեթանոսական տաճարները։ Դրանց մեծ մասը իսկապես ավերվեցին։ Սակայն Գառնին միակ հեթանոսական կառույցն է, որը մինչ օրս անհայտ պատճառներով փրկվել է այդ խորտակիչ ալիքից։ Մովսես Խորենացին նշում է, որ Գառնի ամրոցի ներսում Տրդատ Գ-ի քրոջ՝ Խոսրովիդուխտի համար կառուցվել է «հովանոց», ինչն էլ հուշում է, որ տաճարը գործել է որպես թագավորական ամառանոց։ Այդ ընթացքում ենթադրվում է՝ տաճարը փոփոխությունների է ենթարկվել՝ ներսից հանվել են կուռքերը, փակվել է լուսարձակ բացվածքը տանիքում, իսկ մուտքը վերափոխվել է՝ հարմարեցվելով բնակության։ Հետազոտող Տեր-Մարտիրոսովը առաջ է քաշել վարկած, ըստ որի՝ Գառնին դարձել է Խոսրովիդուխտի դամբարանը՝ նրա մահից հետո (մոտ 325/326 թ․)։ Սակայն այդ վարկածը հակադարձվում է հետազոտողներ Համլետ Պետրոսյանի, Զորես Խաչատրյանի և Դիկրան Քույումջյանի կողմից, որոնք բոլորն էլ ժխտում են տաճարի քրիստոնեական վերաօգտագործումը։

7-ից 10-րդ դարերում՝ տաճարի արևմտյան կողմում կառուցվել է կլոր եկեղեցի՝ Սուրբ Սիոն անունով։ Չնայած ճշգրիտ նպատակը հայտնի չէ, որոշ աղբյուրներ ենթադրում են, որ այն կառուցվել է Գառնու կողքին, քանի որ հնագույն կառույցը դիտարկվել է որպես դամբարան և ոչ թե հեթանոսական սրբավայր։ Տաճարի պատերին հայտնաբերված է վեց արաբերեն արձանագրություն՝ կուֆիական տառաձևով և մեկ պարսկերեն գրություն՝ նասկ տառաձևով, որոնք թվագրվում են 9-10-րդ դարերով։ Տաճարի մուտքի մոտ պահպանվել է մեծ հայկական արձանագրություն՝ 1291 թվականից։ Այն թողել են իշխանուհի Խոշակ Գառնուց և նրա որդի Զաքարե Ամիրը։ Խոշակը՝ Զաքարյան իշխան Իվանե Ա-ի թոռը, արձանագրել է, որ Գառնու բնակիչները ազատվում են հարկերից։ Միջնադարյան աղբյուրները հաճախ հիշատակում են տաճարը որպես «Տրդատի թագավորի գահ»։ 13-րդ դարում պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին այն կոչել է «Զարմանահրաշ գահ»։ Վերջին հիշատակություններից մեկը մինչեւ փլուզումը՝ 1593 թվականին, պոետ Սիմեոն Ապարանեցին գրել է «ողբ»՝ հիշատակելով նրա սյուները, աստիճանները և երկաթե ամրակները, որոնք կապում էին քարերը։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ
Գառնու հեթանոսական տաճարը բացառիկ օրինակ է Հելլենիստական, Հունա-հռոմեական (Greco-Roman) ճարտարապետության։ Այն հաճախ նկարագրվում է որպես հույն, հռոմեական կամ համադրված ոճի կառույց։ Ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանը շեշտել է նրա բացառիկությունը՝ որպես հռոմեական ոճով միակ շինություն Հայկական լեռնաշխարհում։ Իսկ Ալեքսանդր Սահինյանը, ով գլխավորել է վերակառուցման աշխատանքները, այն բնորոշել է որպես «հայ-հելլենական հուշարձան», նշելով նաև նմանություններ Ուրարտական Մուսասիրի տաճարի հետ։

Տաճարը չափերով կոմպակտ է՝ մոտ 10.7 մետր բարձրությամբ, որը համարժեք է մոտ չորսհարկանի կառույցի բարձրությանը։ Տաճարի կենտրոնական սրահը ունի մոտ 40.3 մ² մակերես՝ 7.98 մ երկարությամբ, 5.05 մ լայնությամբ և 7.13 մ բարձրությամբ։ Մուտքի բացվածքը՝ 2.29 մ x 4.68 մ, տպավորիչ է իր չափերով։ Կառուցվածքը դասական պերիպտերոս տիպի է՝ շրջապատված սյունաշարով, ներառյալ քսաննչորս իոնական սյուն՝ 6 ճակատային, 6 հետնամասում և 8-ական կողային (անկյունային սյուները կրկնվում են հաշվարկում)։ Սյուները մոտ 6.54 մ բարձրություն ունեն և կանգնած են 15.7 մ x 11.5 մ չափսերով պատվանդանի վրա, որը բարձրանում է մոտ 2.8–3 մ հողից վեր։ Տաճարը կառուցվել է տեղական բազալտով, առանց շաղախի օգտագործման։ Քարերը՝ երբեմն մինչև 5 տոննա քաշով, ամրացված են երկաթե և բրոնզե ամրակներով։ Այս չափազանց ծանր ու խիտ կառուցվածքը հիմք է հանդիսացել, որ կառույցը գոյատևի ավելի քան տասնվեց դար՝ մինչև 1679 թ․ երկրաշարժը։

Տաճարի ֆասադը հետաքրքիր ձևով ուղղված է հյուսիս, այլ ոչ թե արևելք, ինչն անսովոր է նմանատիպ կառույցների համար։ Դեպի տաճարի մուտքին ձգվում է կտրուկ սանդուղք, որը մոտ 8.5 մետր լայնությամբ է։ Այս աստիճանները մոտ 30 սմ բարձրություն ունեն՝ գրեթե կրկնակի սովորականից։ Տաճարի դեկորատիվ տարրերը տպավորիչ են։ Տրիանգուլյար ճակատը զարդարված է բուսական և երկրաչափական պատկերներով։ Պատերը՝ առանց պատուհանների են և ունեն հարթ խնամքով մշակված մակերեսներ։

Գառնու տաճարի ներքևում տեղակայված են Գառնու հին բաղնիքները՝ երրորդ դարի Հռոմեական մշակույթի զարմանալի ժառանգությունը Հայաստանում։ Դրանք կառուցված են հիպոկաուստ կոչվող դասական տաքացման համակարգով և ժամանակին ծառայել են ոչ միայն մաքրության, այլև հասարակական շփումների վայր։ Բաղնիքների գլխավոր զարդն է գունագեղ խճանկարով սալահատակված հատակը՝ հելլենիստական դիցաբանության պատկերներով և հունարեն արձանագրությամբ՝ «Աշխատեցինք, սակայն ոչինչ չստացանք»։ Այս կառույցը հիանալի հնարավորություն է բացահայտելու հեթանոսական դարաշրջանի առօրյան, ճարտարապետական վարպետությունն ու մշակութային փոխազդեցությունը։

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ
Գառնու հեթանոսական տաճարը՝ իր պատմական հմայքով և վեհաշուք ճարտարապետությամբ, համարվում է Հայաստանի ամենաշատ այցելվող տեսարժան վայրերից մեկը։ Դեռևս 20-րդ դարի կեսերից՝ երբ կառույցը դեռ ավերակների վիճակում էր, այն արդեն գրավում էր հազարավոր այցելուների՝ դառնալով խորհրդանշական վայր ինչպես հայերի, այնպես էլ օտարերկրացիների համար։ Տաճարի վերակառուցումից հետո նրա գրավչությունը բազմապատկվեց։ 1970-ականներին տասնյակ հազարավոր մարդիկ էին այցելում այստեղ, իսկ 2013 թվականին այցելությունների թիվը հասավ շուրջ 200,000-ի։ 2019-ին՝ համավարակից առաջ, Գառնին ընդունել է գրեթե 390,000 այցելուներ, այդ թվում 250,000 հայաստանյան և շուրջ 137,400 օտարերկրյա զբոսաշրջիկներ։ Սա Գառնին դարձնում է ոչ միայն պատմամշակութային ժառանգության կենտրոն, այլև զբոսաշրջային մագնիս՝ տարածաշրջանի համար։

Տաճարը հաճախ համադրվում է մոտակա Գեղարդի վանքի հետ՝ կազմելով «Գառնի-Գեղարդ» զբոսաշրջային փաթեթ, որը հատկապես տարածված է տեկանա միօրյա կամ միջազգային տուրերի շրջանակներում։

ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄ
Գառնու տաճարը կանգուն էր ավելի քան 1600 տարի, երբ 1679 թ. հունիսի 4-ին տեղի ունեցավ հզոր երկրաշարժ, որի էպիկենտրոնը հենց Գառնիի կիրճում էր։ Ստորգետնյա ցնցումներն այնքան ուժեղ էին, որ ամբողջ սյունաշարը փլուզվեց։ Որոշ քարեր հայտնվել էին մինչև 50 մետր հեռավորության վրա։ Այս ողբերգական իրադարձությունը հիշատակվում է ժամանակակից պատմիչ Զաքարիա Քանաքեռցու կողմից։ Տաճարը հավանաբար այդքան երկար պահպանվել էր՝ շնորհիվ իր կոմպակտ չափսերի, զանգվածային կառուցվածքի և հզոր պատվանդանի, որն ապահովում էր հիմնակայունություն։

Երկրաշարժից հետո տաճարի մասին հիշատակությունները ակտիվացան։ Եվրոպացի ճանապարհորդներ, ինչպես օրինակ՝ Ժան Շարդենը (մինչ երկրաշարժը, 1673), Ջեյմս Մորիեն (1810-ականներին), Ռոբերտ Քեր Փորթերը (1818), և Ֆրեդերիկ Դյուբուա դե Մոնպերոն (1830-ականներ), այցելել կամ տեղեկություններ են գրել տաճարի ավերակների մասին։ Մոնպերոնն առաջարկել էր վերակառուցման տարբերակ՝ 1839 թ․ հրատարակված իր աշխատության մեջ, թեև հետագայում այն համարվել է ոչ ճշգրիտ։ Հետագայում 1880 թվականին ռուս հնագետ Ալեքսեյ Ուվարովը առաջարկեց տեղափոխել քարերը Թիֆլիս և այնտեղ վերակառուցել։ Այս ծրագիրը քննադատվեց որպես Ռուսաստանի կողմից հայկական մշակույթի յուրացման փորձ։ Ի վերջո այն չիրականացվեց՝ տեխնիկական պատճառներով։

1909-1911 թվականներին Նիկոլայ Մառի գլխավորությամբ և ճարտարապետ Կոնստանտին Ռոմանովի մասնակցությամբ կատարվեցին առաջին մասնագիտական պեղումները։ Պեղումները հիմնականում նպատակ ունեին մաքրել, հանել և դասակարգել քարերը, սակայն ֆինանսավորման բացակայության պատճառով աշխատանքները դադարեցվեցին։ 1912-ին Ռոմանովը ներկայացրեց վերակառուցման նախնական նախագիծ։ 1930-ականներին Նիկողայոս Բունիաթյանը (Նիկոլայ Բունիատով) իրականացրեց համակողմանի ուսումնասիրություններ և մշակեց վերակառուցման մանրամասն նախագիծ։ Ճարտարապետ Կոնստանտին Հովհաննիսյանի հետ նրանք 1933-34 թթ․ մասնակի վերադասավորեցին տաճարի ստորին հատվածները, սակայն սխալների պատճառով այդ կառուցվածքները հետագայում ապամոնտաժվեցին։ 1940 թ. խորհրդային իշխանությունները Գառնիից մի իոնական սյունակապիտալ նվիրեցին Սանկտ Պետերբուրգի Էրմիտաժ թանգարանին, որտեղ այն մինչ օրս ցուցադրվում է։

Վերջնական վերակառուցման աշխատանքները սկսվեցին 1969թ․՝ Ալեքսանդր Սահինյանի գլխավորությամբ։ Նախապատրաստական աշխատանքներն ընթացել էին դեռ 1949 թվականից՝ ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության ինստիտուտի հովանու ներքո։ Վերակառուցման գաղափարը հաստատվել էր 1956թ․, իսկ պաշտոնական թույլտվությունը տրվել էր 1968-ի դեկտեմբերին։ Աշխատանքները հիմնականում ավարտվել են 1975-ին՝ tտաճարի փլուզումից մոտ 300 տարի անց։

Տաճարը վերակառուցվել է օգտագործելով նրա բնօրինակ քարերը՝ կիրառելով «անաստիլոզ» մեթոդը՝ երբ հնագույն կառույցները վերակառուցվում են իրենց իսկ քարերով, հնարավորինս շատ պահպանելով օրիգինալությունը։ Վերակառուցման ընթացքում տաճարի կառուցվածքի շուրջ մոտ մեկ երրորդը կազմվել էր բնօրինակ քարերից, մինչդեռ մնացած երկու երրորդը պատրաստվել էր նոր բազալտից, որը բերվել էր տեղական քարհանքերից՝ նույն երանգով և տեսքով, ինչ նախնականը։ Պակասող կամ վնասված տարրերը փոխարինվել էին պարզ, զուսպ քարերով՝ նպատակ ունենալով տարբերակել նորն ու հինը՝ առանց կեղծ պատմական շերտավորում ստեղծելու։ Բոլոր իոնական կապիտելները պահպանվել էին՝ բացառությամբ միայն երկուսի, որոնք ուժեղ հողմային և ժամանակային հարվածներից չէին դիմացել։ Իսկ սյուներից մոտ 40%-ն էր ամբողջությամբ պահպանվել, որոնցից միայն երկուսը գտնվել էին անաղարտ վիճակում՝ և տեղադրվել էին հյուսիսային ճակատի վրա։

ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ ԵՎ ՏԵՂԱԿԱՆ ԱՎԱՆԴՈՒՅԹՆԵՐ
Գառնու տաճարը միշտ էլ եղել է բնության, հավատքի և առեղծվածների հանգուցակետ։ Ժամանակների ընթացքում այն շրջապատվել է պատմություններով, ժողովրդական հուշերով ու գունեղ լեգենդներով, որոնք լրացնում են քարերի լռությունն ու բարձրացնում հուշարձանի հոգևոր նշանակությունը։

Ժողովրդական ամենահայտնի լեգենդներից մեկում պատմվում է, որ Գառնու ամրոցում ապրում էր թագավորի աղջիկը։ Երբ թագավորը որոշում է նրան ամուսնացնել մի իշխանի հետ, որին նա չի սիրում, աղջիկը՝ գերադասելով մահը պարտադրանքից, նետվում է ամրոցի բարձր ժայռից դեպի Գառնիի կիրճը։

Տաճարի շուրջն անցկացվող ամենանշանակալի ավանդական տոնական միջոցառումը Վարդավառն է։ Թեև այն այսօր տարածված է որպես քրիստոնեական տոն, նրա արմատները հեթանոսական ժամանակներից են՝ կապված ջրի պաշտամունքի և սիրո աստվածուհու՝ Աստղիկի հետ։ Գառնիում Վարդավառը նշվում է յուրահատուկ ջրային ու մշակութային արարողություններով, որոնք վերակենդանացնում են հին ժամանակների եռուն կենցաղը։

Նավասարդը՝ հին հայկական նոր տարին, նույնպես կապվել է Գառնիի հետ որպես պոտենցիալ ծեսերի վայր, ուր ըստ որոշ վարկածների կատարվել են ազգի միասնության, առատության և բարեբերության արարողություններ։

Միջնադարյան հայկական գրավոր աղբյուրներում տաճարն անվանվում է «Տրդատի թագավորի գահ»։ 13-րդ դարի պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին այն հիշատակում է որպես «Զարմանահրաշ գահ Տրդատի», ընդգծելով տաճարի բացառիկությունը ոչ միայն կառուցվածքով, այլև՝ իր սրբազան կամ խորհրդանշական իմաստով։ Այս անունն էլ է խոսում տաճարի շուրջ ձևավորված արքայական և պաշտամունքային հեղինակության մասին։

🔗 Ավելին՝ UNESCO-ի պաշտոնական կայքում: