Դաշտադեմի ամրոց

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

📍 Վայրը - Արագածոտնի մարզ, Թալին քաղաքից մոտ 6-7 կմ հարավ-արևմուտք։ Տեղակայված է Արտենի լեռան հարավարևելյան կողմում տարածվող լայնարձակ սարահարթի վրա։
🕰️ Ժամանակաշրջանը - Ենթադրվում է, որ կառուցվել է 7-րդ դարում
📜 Այլ անվանումներ - Քաղենիի ամրոց, Թալինի բերդ
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը ` Գարնան և աշնան ամիսները, երբ հարթավայրն ամբողջությամբ ծաղկած է կամ զարդարված է աշնանային գույներով։
🛤️ Ինչպես հասնել - Երևանից շարժվել Աշտարակով դեպի Թալին, այնուհետև դեպի հարավ-արևմուտք՝ գյուղական ճանապարհներով։ Ճանապարհը տևում է մոտ 1,5 ժամ։

ԱԿՆԱՐԿ

Դաշտադեմի ամրոցը հայկական միջնադարյան ռազմական ճարտարապետության բացառիկ նմուշ է։ Այն թվագրվում է 7-րդ դարով և ներկայացվում որպես հզոր պաշտպանական կենտրոն։ Ամրոցը գտնվում է ռազմավարական նշանակություն ունեցող բարձունքի վրա և շրջապատված է եղել երկշարք պարսպով։ Այսօր պահպանվել են ամրոցի հզոր պարիսպների և աշտարակների ավերակները, որոնք հստակ պատկերացում են տալիս բերդաքաղաքի մասշտաբների մասին։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Ենթադրվում է, որ Դաշտադեմի տարածքում բնակավայր է գոյություն ունեցել դեռևս Վանի թագավորության (Ուրարտուի) ժամանակներում՝ մ.թ.ա. 9-6-րդ դարերում։ Ամրոցը բաղկացած է միջնադարյան դղյակից, որը 19-րդ դարի սկզբին շրջափակվել է մեծ պարսպով։ Ամրոցից հարավ տարածվում է միջնադարյան բնակատեղի՝ իր արտադրական ու կենցաղային համալիրներով, գերեզմանոցներով և խաչքարերով։ Ամրոցի մասին վկայող գրավոր աղբյուրները սակավաթիվ են։ Առաջինը 1174 թ․ արաբերեն արձանագրությունն է, որտեղ նշվում է, որ Սուլթան իբն Մահմուդ իբն Շավուրը կառուցել է այս ամրոցը։ Երկրորդ կարևոր աղբյուրը 1307 թ․ հայերեն արձանագրությունն է, որով Աղպուղա Զաքարյանը ազատում է իր Թալին գյուղը գինու հարկից։ Վերջին պեղումների ժամանակ (2015 և 2018 թթ․) հայտնաբերվել են տասնյակ նոր վիմագրեր։ Երկար ժամանակ լայնորեն տարածված էր կարծիքը, թե ամրոցը կառուցվել է ուրարտական ամրոցի հիմքի վրա՝ Կամսարականների օրոք, սակայն պեղումների ընթացքում որևէ ապացույց այդ վարկածի վերաբերյալ չի հայտնաբերվել։

Միջնադարյան դղյակը (12-14-րդ դարեր)

Դղյակում պեղումները բացահայտել են երեք մշակութային շերտ, որոնք ընդգրկում են 12-14-րդ, 15-18-րդ և 19-20-րդ դարերը։ Ամենավառ շրջանը կապված է Զաքարյան իշխանական տան հետ, երբ ամրոցը հավանաբար ծառայել է որպես նրանց նստավայրերից մեկը Արագածոտնում։ Այն վերահսկում էր Դվին-Անի ճանապարհը, իսկ դղյակից 3 կմ հյուսիս պահպանվել են 12-րդ դարի Թալինի քարավանատան ավերակները։ Մոնղոլական արշավանքներից հետո, թեև Զաքարյանները լքեցին տարածքը, սակայն ամրոցն իր պատմության հաջորդ փուլում պահպանեց իր կենսական ակտիվությունը։

Ամրոցը 19-20-րդ դարերում

1812 թ․-ին Երևանի վերջին սարդար՝ Հուսեյն Ղուլի խանը կառուցեց արտաքին մեծ պարիսպն ու այլ ռազմական կառույցներ՝ ամրոցը դարձնելով հենակետ ռուս-պարսկական բախումների ժամանակ։ Այդ ժամանակահատվածում այն վերահսկում էր դեպի Շիրակ գնացող ճանապարհը։ 20-րդ դարում այստեղ հաստատվեցին Արևմտյան Հայաստանից գաղթածները, որոնք տեղահանվել էին Մեծ եղեռնի հետևանքով։ Բնակեցումը շարունակվեց մինչև 21-րդ դարի սկիզբ։ 2015 թվականին ամրոցի տարածքը ազատվեց ժամանակակից տներից՝ ԱՄՆ դեսպանների մշակութային արժեքների պահպանության հիմնադրամի աջակցությամբ սկսված պահպանության և վերականգնման ծրագրի շրջանակում։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Դաշտադեմի միջնադարյան դղյակը կազմված է միջնաբերդից և շրջապարսպից։ Ներքին բակի տարբեր հատվածներում տեղակայված են պալատական միանավ եկեղեցին, աշխարհիկ մոնումենտալ շենքերը, ստորգետնյա ջրամբարները և տնտեսական նշանակության այլ կառույցներ։

Միջնաբերդ
Համալիրի կորիզը միջնաբերդն է, որն ունի բազմանիստ և կիսակլոր աշտարակներ։ Գլխավոր կառույցը ուղղանկյուն հատակագծով թաղակապ շինություն է, որի միակ մուտքը հարավային կողմից է՝ փակվող քարե դռնով։ Ներսում միջանցքը և ոլորապտույտ նեղ աստիճանները տանում են դեպի աստիճանաձև տանիք։ Տանիքի կենտրոնում բացված երեք լուսահորերը ապահովում են ներքին լուսավորությունը։ Թաղակապ շինության ներսում պահպանվել է նաև գաղտնուղի։ Նիստավոր և պայտաձև աշտարակներում տեղակայված են եղել բնակելի հարկաբաժիններ, իսկ կիսակլոր աշտարակները ծառայել են պաշտպանական կամ օժանդակ նպատակների։

Շրջապարիսպ
Ամրոցը շրջապատված է անկանոն բազմանկյուն հատակագծով պարիսպով, որն ունի 11 կիսակլոր աշտարակ և 2 դարպաս։ Այն ընդգրկում է շուրջ 2500 քմ տարածք։ Աշտարակների մի մասը ներառել է միկողմանի կամ երկկողմանի սանդուղքներ։ Գլխավոր կամարակապ դարպասը հարավում է՝ ներքին փոքր թաղակապ սրահով։

Պալատական եկեղեցի
Եկեղեցին բացվել է 1989 թ․ պեղումների ժամանակ՝ շրջապարսպի հյուսիսարևելյան հատվածում։ Այն միանավ թաղակապ կառույց է՝ կիսաբոլորաձև աբսիդով։ Եկեղեցին ունի արևմտյան և հարավային մուտքեր, որոնցից հարավայինը ունեցել է սրահաձև շքամուտք։

Աշխարհիկ շենքեր
Դղյակի տարածքում պահպանվել են երկու մոնումենտալ աշխարհիկ կառույցներ։ Առաջինը՝ 13-14-րդ դարերի հանդիսավոր դահլիճ է՝ քառասյուն և մոտավորապես քառակուսի հատակագծով, որից պահպանվել է միայն հիմնապատերը։ Երկրորդ կառույցը հարավային շրջապարսպին կից երկարաձգված ուղղանկյուն շինություն է, որը 15-18-րդ դարերում վերակառուցումների հետևանքով փոփոխություններ է կրել։ Այն, ամենայն հավանականությամբ, ծառայել է որպես սեղանատուն։

Ջրամբար և ջրատար
Բնակչությանը խմելու ջրով ապահովելու համար դղյակում ստեղծվել է ջրամատակարարման համակարգ՝ ստորգետնյա ջրամբարներով և ջրատարով։ Դրանք տեղակայված են դղյակի հյուսիսարևելյան հատվածում։

Արտաքին պարիսպ
Արտաքին պարիսպը բազմանկյուն հատակագծով կառույց է, կառուցված կոպտատաշ տեղական տուֆից, մասամբ բազալտից և կավաբետոնի շաղախից։ Այն ուժեղացված է յոթ սրածայր քառանիստ և մեկ կիսակլոր աշտարակներով։ Ամրոցի գլխավոր մուտքը հյուսիսից է։ Պարսպապատը ներառում է նաև գաղտնի միջանցք, որը դուրս է գալիս դեպի արևմտյան կողմի ձորակը։

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ

Դաշտադեմի ամրոցը Արագածոտնի մարզի պատմամշակութային կարևորագույն հուշարձաններից է, որը գրավում է թե՛ հայաստանյան, և թե՛ օտարերկրյա այցելուներին։ Այն հետաքրքիր է ոչ միայն իր միջնադարյան ճարտարապետական լուծումներով, այլև հարուստ պատմությամբ, որը կապում է տարբեր դարաշրջանների քաղաքական ու մշակութային իրադարձությունները։ Ամրոցի տարածքը հնարավորություն է տալիս ուսումնասիրելու միջնադարյան պաշտպանական համակարգերի յուրահատկությունները, ծանոթանալու պալատական եկեղեցու, աշխարհիկ մոնումենտալ շենքերի և ստորգետնյա ջրամբարների մնացորդներին։

Դաշտադեմի ամրոց այցելությունը կարելի է համատեղել շրջակա մի շարք կարևոր պատմամշակութային վայրերի հետ։ Ամրոցից մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա է գտնվում Թալինի Կաթողիկե եկեղեցին (7-րդ դար), որը հայկական վաղ միջնադարյան ճարտարապետության բացառիկ հուշարձան է, ինչպես նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին՝ փոքր, բայց գեղարվեստական արժեքով։ Ամրոցից հարավ պահպանվել է Սուրբ Քրիստափորի վանքը, իսկ հյուսիսում՝ 12-րդ դարի քարավանատան ավերակները, որոնք վկայում են Դվին-Անի առևտրական ճանապարհի աշխուժության մասին։ Մոտակայքում կարելի է այցելել նաև Արուճի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին և Արուճի պալատի ավերակները (7-րդ դար), որոնք պատմում են միջնադարյան արքունական և եկեղեցական կյանքի մասին։ Բացի պատմական հուշարձաններից, Դաշտադեմի շրջակայքը հնարավորություն է տալիս վայելելու Արագած լեռան հիասքանչ տեսարանները և շրջակա բնությունը՝ դարձնելով այցը լիարժեք փորձառություն։

ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄ

Դաշտադեմի ամրոցը դեռևս 19-րդ դարից եղել է հայ գիտնականների, ճարտարապետների և հնագետների ուշադրության կենտրոնում։ Դարավերջին այն այցելել և նկարագրել են Հովհաննես Շահխաթունյանցը և ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանը։ Հետագա ուսումնասիրություններ են իրականացրել նաև հայ հնագետներ, որոնց թվում՝ Հովսեփ Եղիազարյանը, ով ամրոցն ու հարակից վանական համալիրները ուսումնասիրել է դեպի Թալին կատարած գիտարշավի ընթացքում։ Առաջին պեղումները դղյակում կատարվել են 1989-1990 թթ․ հնագետ Եսայի Ասատրյանի ղեկավարությամբ։ 2000-ականներին պեղումները շարունակվել են վերականգնողական աշխատանքների շրջանակում։ 2015 թվականից սկսած Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավախումբը սիստեմատիկ պեղումներ է իրականացնում ամրոցի տարածքում։ 2015 թվականին ամրոցի տարածքը վերջնականապես ազատվեց ժամանակակից բնակելի տներից, և ԱՄՆ դեսպանների մշակութային արժեքների պահպանության հիմնադրամի աջակցությամբ սկսվեց ամրոցի պահպանության և վերականգնման ծրագիրը։ Ծրագրի նպատակն էր պաշտպանել միջնադարյան համալիրի ճարտարապետական արժեքները, ապահովել նրա ֆիզիկական պահպանությունն ու վերականգնումը, ինչպես նաև նպաստել այն հետագայում որպես պատմամշակութային հուշարձան հանրային ու զբոսաշրջային կիրառության։