Ախթալայի վանական համալիր

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

📍 Վայրը - Լոռու մարզ, Ախթալա քաղաք, Երևանից մոտ 185 կմ հյուսիս, երեք կողմից խոր կիրճերով եզերված բարձրավանդակի վրա։
🕰️ Ժամանակաշրջանը - Բերդ (10-12 դարեր), վանական կառույցներ (13-րդ դար)։
🌐 Կոորդինատներ - 41°09′02.45″ N, 44°45′52.50″ E
🏰 Այլ անվանուններ - Պղնձավանք («Պղնձի վանք»)
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը - Գարունից մինչև աշուն, երբ Դեբեդի կիրճի շրջակայքը ծաղկում ու բազմագույն երանգներ է ստանում։
🛤️ Ինչպես հասնել՝ - Երևանից կարելի է մեկնել Մ6 մայրուղով՝ անցնելով Վանաձորով ու Ալավերդիով դեպի Վրաստանի սահման։ Վանքը տեղակայված է հենց Ախթալա քաղաքի ներսում։

ԱԿՆԱՐԿ

Ախթալա վանական համալիրը Հայաստանի միջնադարյան ամենահիասքանչ հուշարձաններից է՝ միաժամանակ բերդ և վանք, որի արմատները ձգվում են դեպի միջնադար։ Պատմականորեն հայտնի՝ որպես Պղնձավանք, այս համալիրն արտացոլում է հայկական, վրացական և բյուզանդական մշակութային հոսքերի միաձուլումը։ Հզոր պարսպապատերը ներսում ներառում են սրբավայրեր, որոնց գլխավոր զարդն է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, իր վեհաշուք որմնանկարներով, որոնք համարվում են Բյուզանդիայի սահմաններից դուրս պահպանված լավագույն օրինակներից։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Տեղակայված լինելով գեղատեսիլ Դեբեդի կիրճում՝ Ախթալան ձևավորվել է հին ժամանակներից շահագործվող պղնձի հանքավայրերի շուրջ։ Քաղաքի անվանումն ուղղակիորեն կապվում է հանքարդյունաբերական ժառանգության հետ, և հենց այդ պատճառով վանքն էլ ժողովրդականորեն հայտնի է որպես Պղնձավանք։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Ախթալայի վանական համալիրը հիմնադրվել է 10-րդ դարում Կյուրիկյան իշխանների կողմից՝ ծառայելով որպես հզոր բերդ Հայաստանի հյուսիսային սահմանների պահպանության համար։ Այն իր բարձունքին հասավ 13-րդ դարում Զաքարյանների իշխանության օրոք, երբ Իվանե Զաքարյանը, ընդունելով վրացական ուղղափառությունը, վերածեց այն խոշոր խաղկեդոնական կրոնական և մշակութային կենտրոնի։ Գլխավոր եկեղեցին՝ Սուրբ Աստվածածինը, վերակառուցվեց և զարդարվեց բացառիկ որմնանկարներով, որոնք համարվում են Բյուզանդիայից դուրս գտնվող ամենամեծարժեքներից։ Միջնադարյան պատմիչներից Կիրակոս Գանձակեցին, արձանագրել է վանքի նշանակությունը՝ որպես թե՛ դինաստիական դամբարան, թե՛ ուխտագնացության վայր։ Չնայած հետագա դարերում այն ավերվեց՝ հատկապես Լենկ Թեմուրի արշավանքների ժամանակ և երկար ժամանակ անկում ապրեց, այնումանեայնիվ Ախթալան մնաց սրբավայր։ 19-րդ դարում այն կրկին արժանացավ գիտնականների ուշադրությանը, 20-րդ դարում վերականգնվեց, իսկ այսօր համարվում է Հայաստանի միջնադարյան ամենանշանավոր հուշարձաններից մեկը։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Բերդի հիմնումը վերագրվում է Կյուրիկյաններին 10-րդ դարում։ Այն կառուցված է խոշոր կապտավուն բազալտից ու կրաքարային լուծույթից՝ ձուլվելով բնական ժայռերին։ Պարիսպները, հզոր աշտարակներով ամրացված, ձգվում են բարձրավանդակի եզրով։ Հյուսիսային մուտքը պահպանում է երեքհարկանի հսկայական աշտարակը, տպավորիչ վկայություն է միջնադարյան ռազմական ճարտարապետության։

Բերդը

Բերդի հիմնումը վերագրվում է Կյուրիկյաններին 10-րդ դարում։ Այն կառուցված է խոշոր կապտավուն բազալտից ու կրաքարային լուծույթից՝ ձուլվելով բնական ժայռերին։ Պարիսպները, հզոր աշտարակներով ամրացված, ձգվում են բարձրավանդակի եզրով։ Հյուսիսային մուտքը պահպանում է երեքհարկանի հսկայական աշտարակը, տպավորիչ վկայություն է միջնադարյան ռազմական ճարտարապետության։

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի

Համալիրի սիրտը Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է։ 13-րդ դարում Իվանե Զաքարյանի օրոք այն ենթարկվեց փոփոխությունների և դարձվեց ուղղափառ սրբավայր։ Ճարտարապետական ձևով այն եռանավ գմբեթավոր բազիլիկ է։ Գմբեթը, որն ունեցել է քարե թմբուկ և սրածայր ծածկ, ըստ ավանդության ավերվել են Լենկթեմուրի արշավանքների ժամանակ։ Եկեղեցին աչքի է ընկնում իր մեծաքանդակ խաչերով, զարդանախշերով պատուհաններով ու քանդակներով։ Ներսում պահպանվել են բացառիկ որմնանկարներ՝ Աստվածածինը գահին, Սուրբ Հաղորդությունը, Հովհաննես Մկրտիչը հյուսիսային պատին և Հետին դատաստանի թեման՝ արևմտյան պատին։ Դրանք համարվում են Բյուզանդիայի սահմաններից դուրս ամենարժեքավոր գեղարվեստական հուշարձաններից։

Տաճարի ներքին հարդարանքը աչքի է ընկնում իր ծավալուն որմնանկարներով, որոնք անզուգական են Հայաստանում։ Ամենանշանավոր պատկերներից են՝ գահակալ Աստվածածինը խորանի պատին, Սուրբ Հաղորդության տեսարանը, Հովհաննես Մկրտիչի (Հովհաննես Կարապետի) պատկերը հյուսիսային պատին, ինչպես նաև Ահեղ Դատաստանի տպավորիչ կոմպոզիցիան՝ արևմտյան պատին։ Թաղերի ու ֆրոնտոնների տակ պատկերված սրբերի շարքերը լրացուցիչ շքեղություն են հաղորդում ինտերիերին՝ դարձնելով այս որմնանկարները քրիստոնեական արվեստի ամենավառ օրինակներից մեկը Բյուզանդիայի սահմաններից դուրս։ Աղոթասրահը, որն առանձնանում է իր երեք մուտքերով, ունի նրբորեն փորագրված պատնեշներ։ Եկեղեցին վերականգնվել է 1970-ականներին, իսկ վերջին տասնամյակներում իրականացվել են պահպանական և մաքրման նոր աշխատանքներ։

Լրացուցիչ կառույցներ

Զաքարյանների օրոք համալիրում կառուցվեցին նոր շինություններ։ Սուրբ Աստվածածնի արևմտյան կողմում ավելացվեց հոյակապ ուղղանկյուն դահլիճ երկակի տանիքով, որը, ըստ Կիրակոս Գանձակեցու, դարձավ Իվանե Զաքարյանի և նրա որդի Ավագի դամբարանը։ Հյուսիսային պատին կից կանգնեցվեց օժանդակ շինություն, իսկ հյուսիս-արևմտյան կողմում՝ միանավ եկեղեցի։ Սուրբ Աստվածածնից հյուսիս բացահայտվել են երկհարկանի ժողովարանի մնացորդները։ Տարածքում ցրված են նաև օժանդակ շինությունների հետքեր, մատուռներ ու խաչքարեր։

Բացի գլխավոր համալիրից, Ախթալայի շրջակայքում պահպանվել են 13-րդ դարի մի շարք այլ հուշարձաններ՝ Սուրբ Երրորդություն վանքը, Եկեղեցիներ երկվորյակներ, Սուրբ Գևորգ եկեղեցին և այլ մատուռներ։

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ

Ախթալայի վանական համալիրը Լոռու մարզի ամենահրապուրիչ վայրերից է։ Այն կարելի է այցելել տարվա բոլոր եղանակներին, սակայն գարնանը, ամռանը և աշնանը Դեբեդի կիրճի կանաչապատ ու գունագեղ տեսարանը առավել գեղեցիկ է։ Տուրիստներին այստեղ է ձգում և՛ որմնանկարների եզակիությունը, և՛ միջնադարյան պատմությունը, և՛ շրջակայքի գեղատեսիլ բնությունը։ Սուրբ Աստվածածնի եկեղեցու ներսում պահպանված որմնանկարները գիտնականների կողմից բազմիցս առաջարկվել է ընդգրկել ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցուցակում։

Ախթալան հաճախ համադրվում է Դեբեդի կիրճի այլ գոհարների հետ։ Ամենից հաճախ այցելուները համատեղում են այն Հաղպատի ու Սանահինի վանքերի հետ՝ երկուսն էլ ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության վայրեր են։ Ցանկության դեպքում կարելի է ուղին շարունակել դեպի Օձունի բազիլիկ եկեղեցի՝ իր հիասքանչ տեսարաններով, կամ այցելել Ալավերդի՝ պղնձի արդյունաբերության պատմական քաղաքը։ Բնության սիրահարներին հմայում է Դեբեդի կիրճը՝ զբոսնելու, լուսանկարելու և գյուղական հյուրընկալություն զգալու համար։ Շատերը Ախթալան ներառում են նաև Երևան-Թբիլիսի երթուղու մեջ՝ դարձնելով այն տարածաշրջանային զբոսաշրջային ճանապարհների բնական կանգառ։

ՏԵՂԱԿԱՆ ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ

Ախթալան ոչ միայն պատմական հուշարձան է, այլև առասպելների ու ավանդազրույցների կենտրոն։ Ըստ մի պատմության՝ Նյու Յորքի Ազատության արձանի համար անհրաժեշտ պղինձը բերվել է հենց Ախթալայի հանքերից։ Այլ ավանդազրույցի համաձայն՝ այստեղ ժամանակին պահվել է Սուրբ Խաչի մասունք, ինչը վայրը դարձրել է ուխտատեղի։ Ախթալայի միստիկ մթնոլորտը գրավել է նաև կինոռեժիսոր Սերգեյ Փարաջանովին, որը «Նռան գույնը» ֆիլմի մի շարք տեսարաններ նկարահանել է այստեղ։