Հովհաննավանք

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

📍 Վայրը - Արագածոտնի մարզ, Օհանավան գյուղ, Քասախ գետի կիրճի աջ եզրին, Երևանից մոտ 30 կմ հեռավորության վրա։
🕰️ Ժամանակաշրջանը - Ըստ ավանդության հիմնադրվել է 3-4-րդ դարերում Գրիգոր Լուսավորչի կողմից։ Գլխավոր կառույցները՝ 5-րդ դարի բազիլիկ, 13-րդ դարի Կաթողիկե եկեղեցի և գավիթ։
🌐 Կոորդինատներ - 40.333° N, 44.383° E
🏰 Այլ անվանումներ - Ամատունյաց Սուրբ Կարապետ, Անավանք, Սուրբ Հովհաննեսի վանք, Հանավանք, Հավանավանք, Սուրբ Հովհաննես, Սուրբ Հովհաննես Կարապետի վանք, Սյուղի կամ Սովի վանք, Օհանավանք։
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը - Գարնան վերջից մինչև ուշ աշուն, երբ կիրճի բնությունը գեղատեսիլ է:
🛤️ Ինչպես հասնել՝ - Երևանից Աշտարակի խճուղով շարժվել դեպի Օհանավան գյուղ։ Վանքը գտնվում է գյուղի մոտ, կիրճի եզրին, մեքենայով հնարավոր է մոտենալ մինչև եկեղեցու տարածք։

ԱԿՆԱՐԿ

Հովհաննավանքը Հայաստանի միջնադարյան ճարտարապետության նշանակալի հուշարձաններից է, որը հայտնի է իր գեղատեսիլ դիրքով և հարուստ պատմամշակութային ժառանգությամբ։ Վանքը դարեր շարունակ եղել է հոգևոր, կրթական և մշակութային կենտրոն․ այստեղ գործել են դպրոցներ, գրչության և արվեստի կենտրոններ։ Կենտրոնագմբեթ Կաթողիկե եկեղեցին համարվում է հայկական միջնադարյան ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկը։ Գավիթը իր հզոր սյունաշարերով ու ռոտոնդայով առանձնանում է Հայաստանի նույնատիպ կառույցների մեջ։ Հովհաննավանքում պահպանվում են մոտ 100 վիմագիր արձանագրություններ, որոնք վկայում են հազարամյակների պատմության և կրթական ժառանգության մասին։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Վանքը տարբեր ժամանակներում ունեցել է անվանման բազմաթիվ տարբերակներ։ Սկզբնապես այն կոչվել է Սյուղի կամ Սովի վանք՝ ի պատիվ վանահայր Սյուղի։ Ժողովուրդը գործածել է նաև Հաննավանք։ 17-րդ դարի պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու վկայությամբ, ներկայիս «Հովհաննավանք» անվանումը կապված է վանքի առաջնորդ Հովհաննի հետ, որին Ղազար Փարպեցին կարգել էր որպես վանքի առաջնորդ։ Տարբեր աղբյուրներում հանդիպում են նաև այլ անվանումներ՝ Ամատունյաց Սուրբ Կարապետ, Անավանք, Սուրբ Հովհաննու Կարապետի վանք, Օհանավանք և այլն։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Ըստ ավանդության, համալիրի տարածքում սկզբնապես կանգնած է եղել Աստղիկ աստվածուհու մեհյանը։ Դրա հիմքերի վրա Գրիգոր Լուսավորիչը 4-րդ դարում կառուցել է Սուրբ Կարապետ բազիլիկ եկեղեցին և այնտեղ ամփոփել Հովհաննես Մկրտչի մասունքները։ Եկեղեցու կառուցմանը օժանդակել է Տրդատ III թագավորը։ Տարածքը հետագայում դարձել է Կամսարականների, Մամիկոնյանների և Պահլավունիների կալվածք։ Ներսես Մեծ կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ այստեղ տեղափոխվել են Սուրբ Գևորգ Զորավարի մասունքները, որոնք պահվել են մինչև 16-րդ դար։ 1216-1221 թվականներին իշխան Վաչե Ա Վաչուտյանը կառուցել է վանքի գլխավոր Կաթողիկե եկեղեցին։ Այն խաչաձև հատակագծով, կենտրոնագմբեթ կառույց է, որի մեջ առանձնանում են կրկնահարկ ավանդատները և հարուստ հարթաքանդակները։ Եկեղեցու շքամուտքի բարավորի բարձրաքանդակներում պատկերված է «Իմաստուն և հիմար կույսերի առակը» (Մատթեոս 25:1-13), ինչը եզակի օրինակ է հայկական միջնադարյան քանդակագործության մեջ։ Եկեղեցու գմբեթը և արևմտյան պատը կործանվել էին 1918 թ․ երկրաշարժից, սակայն 1980-1990-ականներին վերականգնվել են։ 1240-ականներին Վաչեի որդին՝ Քուրդ Ա Վաչուտյանը, կնոջ՝ Խորիշահի հետ, նախաձեռնել է վանքի գավթի շինարարությունը, որն ավարտվել է 1250 թվականին։ Գավիթը պատկանում է քառասյուն տիպին և առանձնանում է իր ընդարձակ դահլիճով, մեծ ռոտոնդայով ու բազմաշերտ զարդաքանդակներով։ 1243 թ․ Հովհաննավանքում Կաթողիկոս Կոնստանդին Ա Բարձրաբերդցու կողմից ստեղծվել է Ամբերդի եպիսկոպոսական թեմը, որը գործել է մինչև 14-րդ դարը։ Հետագայում այն հայտնի էր որպես Հովհաննավանքի թեմ և կարևոր դեր է ունեցել հայ եկեղեցական կյանքում, հատկապես 1441 թ․ Մայր Աթոռը Կիլիկիայից Էջմիածին տեղափոխելու ժամանակ։ Վանքը դարեր շարունակ վայելել է իշխանական տների աջակցությունը և շրջապատված է եղել ամուր պարիսպներով ու աշտարակներով։ Այն ունեցել է ընդարձակ հողատարածքներ, այգիներ, արոտավայրեր, ձիթհանքեր ու ջրաղացներ, ինչը վկայում է վանքի տնտեսական հզորության մասին։ 17-րդ դարում Հովհաննավանքում ապրել և ստեղծագործել է պատմիչ Զաքարիա սարկավագ Քանաքեռցին, ով գրել է վանքի պատմությունը։ Վանքի գործունեությունը աստիճանաբար նվազել է և 19-րդ դարի սկզբներին դադարել է գործել։ Հովհաննավանքը միջնադարում եղել է ոչ միայն կրոնական, այլև կրթական և մշակութային կարևոր կենտրոն։ Վանքում գրված ու ընդօրինակված ձեռագրերից մոտ 20-ը պահպանվել են և այժմ պահվում են Մատենադարանում։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Հովհաննավանքը կառուցված է ուղղանկյուն հատակագծով և բաղկացած է երեք հիմնական կառույցից՝ Սուրբ Կարապետ բազիլիկ եկեղեցի (4-րդ դար), Սուրբ Կարապետ Կաթողիկե եկեղեցի (13-րդ դար) և գավիթ (1250 թ․)։ Համալիրի տարածքը պարսպապատ է եղել՝ պաշտպանիչ աշտարակներով։ Հնագույն շերտը կազմում է միանավ բազիլիկ եկեղեցին, որն սկզբում փայտածածկ էր։ 573 թ․ վանահայր Աշոտ Դվինեցին այն վերակառուցել է՝ փոխարինելով փայտե ծածկը քարե թաղածածկով։ Շինության կառուցվածքում կիրառվել է սև և գորշ տուֆ։ Գլխավոր Կաթողիկե եկեղեցին 13-րդ դարի հայկական ճարտարապետության տիպիկ օրինակ է։ Խաչաձև հատակագծով և կենտրոնագմբեթ այս եկեղեցին աչքի է ընկնում հարթաքանդակներով ու բուսազարդերով։ Խորանի ավանդատներից մեկում պահպանվել է գաղտնուղի, որը իջնում է դեպի Քասախի ձորը՝ ծառայելով որպես փախուստի կամ թաքնվելու ճանապարհ։ Գավիթը կից է եկեղեցուն արևմուտքից։ Այն քառասյուն մեծ դահլիճ է՝ կենտրոնական ռոտոնդայով։ Գավիթում տեղադրված են խաչքարեր, իսկ արտաքին ճակատները զարդարված են եռակամարային ձևավորումներով։ Հետագայում այստեղ թաղվել է նաև բարերար իշխան Քուրդ Վաչուտյանը։ Վանքի հարավարևմտյան կողմում գտնվում է հուշասյուն կոթողը, որը, ըստ Զաքարիա Քանաքեռցու, հիմնադրվել է Գրիգոր Լուսավորչի կողմից։ Այն վերականգնվել է 1990-ականներին։

ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄ

Հովհաննավանքի կառույցները դարերի ընթացքում բազմիցս վնասվել են երկրաշարժերից ու թշնամական արշավանքներից։ Առավել ծանր վնասը հասցվել է 1918 թ․ երկրաշարժից, երբ ավերվել է Կաթողիկե եկեղեցու գմբեթն ու արևմտյան պատը։ 20-րդ դարում վանքի տարածքում իրականացվել են մեծածավալ պեղումներ ու վերականգնողական աշխատանքներ։ 1980-1990-ական թթ․ վերականգնվել են Կաթողիկե եկեղեցու գմբեթն ու վեղարը՝ հիմնվելով Զաքարիա սարկավագի նկարագրությունների վրա։ Նույն ժամանակահատվածում վերանորոգվել է նաև հուշասյուն կոթողը։ Այսօր Հովհաննավանքը պահպանվում է որպես պատմամշակութային հուշարձան։ Այն գրանցված է Հայաստանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակում ու հանդիսանում է կարևոր ուխտավայր և զբոսաշրջային ուղղություն։

ՏԵՂԱԿԱՆ ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ

Ըստ ավանդության՝ Հովհաննավանքի տարածքում մինչև քրիստոնեության ընդունումը կանգնած է եղել Աստղիկ աստվածուհու մեհյանը։ Հեթանոսական պաշտամունքի ավանդույթները հետագայում փոխարինվել են քրիստոնեական ծիսակարգով, երբ Գրիգոր Լուսավորիչը 4-րդ դարում այստեղ հիմնադրել է Սուրբ Կարապետ բազիլիկ եկեղեցին։

Ըստ մեկ այլ ավանդույթի՝ Գրիգոր Լուսավորչի ձեռամբ կառուցված եկեղեցում ամփոփվել են Հովհաննես Մկրտչի մասունքները, ինչի շնորհիվ վանքը դարեր շարունակ համարվել է հրաշագործ ուխտատեղի։

Տարածված է նաև համոզմունք, որ վանքի բակում կանգնած հուշասյունը նվիրված է վանահայր Աշոտ Դվինեցուն, որը 6-րդ դարում փայտե տանիքը փոխարինել է քարե թաղով։ Այս սյունը մինչև 17-րդ դար կանգուն է մնացել և համարվել է գյուղի ուխտագնացության վայր։

Մեկ այլ ավանդության համաձայն՝ Կաթողիկե եկեղեցու խորանի ավանդատանից իջնող գաղտնուղին, որն ուներ դեպի կիրճ տանող 7 ուղիներ, ապահովում էր անվտանգ տեղափոխոություն դեպի Քասախի կիրճի ժայռափոր քարանձավեր։ Ըստ լեգենդի՝ այնտեղ ապաստանել են վանականները հարձակումների ժամանակ և պահել են սուրբ մասունքները։ Երկրաշարժի հետևանքով ուղիները փակվել են, սակայն գաղտնուղու մուտքը պահպանվել է եկեղեցու խորանի հետնամասում։