Ծաղկեվանք

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

📍 Վայրը - Արագածոտնի մարզ, Արայի լեռան հարավային լանջին
🕰️ Ժամանակաշրջանը - Ճիշտ հիմնադրման դարը անհայտ է, սակայն կա վարկած, որ այնտեղ ճգնել է Գրիգոր Լուսավորիչը, ինչը ենթադրում է, որ քարայր-մատուռը գոյություն է ունեցել դեռևս քրիստոնեությունից առաջ կամ քրիստոնեական առաջին դարաշրջանում (IV դ.)։
🌐 Կոորդինատներ - 40.39805° N, 44.44257° E
🏷️ Այլ անվանումներ - Կույս Վարվառայի մատուռ, Սուրբ Վարվառայի քարայր-մատուռ
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը - Գարնանից մինչև ուշ աշուն (մայիս-հոկտեմբեր)․ ձմռանը և անձրևային եղանակին արահետներն ու քարայրի մուտքը կարող են վտանգավոր լինել։
🛤️ Ինչպես հասնել՝ - Երևանից շարժվել դեպի Աշտարակ քաղաք, այնուհետև շարունակել Աշտարակ-Ապարան մայրուղով մինչև Արտաշավան կամ Սաղմոսավան գյուղ։ Այդ հատվածից դեպի Արայի լեռան լանջ կա կարճ (մոտ 3 կմ) ուղի, որը տանում է դեպի Ծաղկեվանքի քարայր-մատուռը։ Վերջին հատվածը կարելի է անցնել ոտքով կամ ամենագնաց մեքենայով։

ԱԿՆԱՐԿ

Ծաղկեվանքը (կամ Կույս Վարվառայի քարայր-մատուռը) գտնվում է Արայի լեռան հարավային լանջին՝ ժայռերի մեջ փորված բնական քարանձավում։ Այն դարեր շարունակ համարվել է սրբավայր ու ուխտատեղի։ Մատուռի ներսում հոսում է «Սուրբ ջուրը», որի գերբնական ազդեցության մասին կան տարբեր հավատալիքներ, այդ թվում նաև այն, որ բնակիչները հավատում են, որ բուժում է աչքի հիվանդություններն ու տեսողության խնդիրները։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Վանքի անվանումը՝ «Ծաղկեվանք», առաջացել է Ծաղիկ անունով կույսի անունից։ Ժողովրդական բանահյուսության համաձայն՝ վայրը, որտեղ նա նահատակվել է ծաղկուն է մնացել երկար ժամանակ, իսկ քարանձավում ձևավորված մատուռը կոչվել է «Ծաղկեվանք»՝ «Ծաղկի վանք» իմաստով։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Ծաղկեվանքը կամ Կույս Վարվառայի քարայր-մատուռը գտնվում է Արայի լեռան հարավային լանջին և Հայաստանի եզակի ժայռափոր սրբավայրերից է։ Բնական քարայրի խորքում ձևավորված փոքրիկ մատուռն ու աղբյուրը դարեր շարունակ ծառայել են որպես ուխտատեղի։ Այստեղ մարդիկ եկել են աղոթելու, մոմ վառելու և «սուրբ ջուր» վերցնելու։ Տարածքում տաճարային կառույց կամ հստակ կառուցապատման շերտեր գրեթե չկան, ուստի հիմնադրման ճիշտ ժամկետը անհայտ է․ վայրը գործնականում պահպանվել է որպես ժողովրդական պաշտամունքի սրբավայր, որտեղ ժամանակի ընթացքում առկա են եղել և՛ քրիստոնեական, և՛ հին հավատալիքների շերտեր։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Ծաղկեվանքը Հայաստանի հազվագյուտ ժայռափոր վանքերից է, ձևավորված բնական քարայրի խորքում՝ առանց արտաքին շինարարական միջամտության։ Քարանձավը վերածվել է փոքրիկ մատուռի, որտեղ բնական քարը, ջուրը և լույսը ստեղծում են խորհրդավոր ու խաղաղ մթնոլորտ։ Մատուռը բաղկացած է մի խցից՝ անսովոր բարձրությամբ կամարաձև առաստաղով, որը բնական ժայռի շարունակությունն է։ Մուտքը բացվում է հարավային կողմից, իսկ ներսում կա փոքրիկ խորան և քարե սեղան՝ ծիսական նպատակների համար։ Աջ կողմում հոսում է բնական աղբյուր, որը տեղացիները համարում են սրբազան ջուր և վերագրում բուժիչ հատկություններ։ Քարանձավի պատերին և առաստաղին նկատվում են մոմերի ծխից առաջացած մուգ շերտեր, իսկ հատակը՝ հարթեցված ու մաշված է ուխտավորների բազմադարյա այցերից։ Չնայած չունի դասական վանական համալիրների առանձնահատկությունները՝ Ծաղկեվանքը իր պարզությամբ և բնական ձևով ներկայացնում է հայ հոգևոր ճարտարապետության առաջին և բնապատկերային ձևերից մեկը, որտեղ բնությունն է դարձել տաճար։

ՏԵՂԱԿԱՆ ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ

Վանքի հետ կապված կան տարբեր ավանդազրույցներ։ Հավատալիքներից մեկի համաձայն՝ այստեղ է հանգչում Կույս Վարվառան՝ քրիստոնեական նահատակ, որի հիշատակին դարեր շարունակ մոմեր են վառվել քարայրի խորքում։ Ասում են, որ նրան սպանել է հայրը քրիստոնություն ընդունելու համար։ Վարվառան ապրել է 3-րդ դարում, Հռոմեական կայսրությունում՝ Նիկոմիդիա քաղաքում։ Նրա հայրը՝ Դիոսկորոսը, հարուստ և հեթանոս մարդ էր։ Աղջկա գեղեցկությունից և խելքից վախենալով՝ նա փակում է նրան բերդանման աշտարակում, որպեսզի աշխարհից մեկուսի պահի։ Այդ ընթացքում Վարվառան ճանաչում է քրիստոնեական հավատը և գաղտնի մկրտվում։ Երբ հայրը իմանում է այդ մասին, փորձում է ստիպել նրան հրաժարվել հավատքից, սակայն Վարվառան մերժում է։ Զայրացած Դիոսկորոսը նրան բազմաթից տանջանքների է ենթարկում։ Վարվառան մնում է իր հավատի մեջ անսասան։ Փախչելով հորից՝ նա թաքնվում է Արայի լեռան քարայրում, սակայն ի վերջո հայրը գտնում է նրան և գլխատում։ Գլխատվելուց առաջ կույսը խնդրում է Տիրոջը, որ «ով իր բարեխոսությանը դիմի, բժշկվի, իսկ ով փորձության մեջ լինի, ազատվի դժվարություններից»։ Ավանդությունը պատմում է նաև, որ Վարվառայի մահից հետո երկինքից կայծակ է հարվածում և սպանում Դիոսկորոսին՝ որպես պատիժ դստեր նկատմամբ դաժանության համար։ Ծաղկեվանքը բազմամարդ է լինում հատկապես Ուխտի օրը՝ Համբարձման տոնին, ուխտագնացությունը տևում է 7 շաբաթ, որի ընթացքում ուխտավորները նաև գիշերում են վանքի մերձակայքում։ Վայրը համարվում է կանանց ու երեխաների պահապան սրբավայր, որտեղ մարդիկ գալիս են աղոթելու, մաքրելու հոգին ու ստանալու օրհնություն։

Մեկ այլ հին պատմություն էլ կապվում է Ծաղիկ անունով կույսի հետ։ Հայկական իշխաններից մեկը համակրում է աղջկան և փորձում բռնի տիրանալ նրան, աղջիկը փախչում է Արայի լեռ ու ապաստանում քարայրում։ Տարածքի հովիվը, վախենալով իշխանից, մատնում է նրա տեղը։ Հասկանալով որ իրեն հայտնաբերել են, Ծաղիկը բարձրանում է ժայռը և նետվում անդունդը՝ ընտրելով մաքրությունը։ Այդ պահին հովիվն ու իր ոչխարները բառացիորեն քարանում են, իսկ քարայրից կաթկթող ջուրը դառնում է նրա արցունքների խորհրդանիշը։ Կա նաև հավատալիք, որ այդ սուրբ ջուրն օգնում է անպտղություն ունեցող կանանց։

Ասում են նաև, որ վանքի զորությունն այնքան ուժեղ է եղել, որ այստեղ ուխտի են եկել նաև թուրքերն ու քրդերը։