Թեղենյաց Վանք

📍 Վայրը - Կոտայքի մարզ, Բուժական գյուղից 3 կմ հյուսիս՝ Թեղենիս լեռան լանջին, թեղիներով շրջապատված անտառային բացատում։
🕰️ Ժամանակաշրջանը - Վանքի հնագույն կառույցները թվագրվում են 6-7-րդ դարերով, իսկ հիմնական շինությունները՝ 11-13-րդ դարերով։
🌐 Կոորդինատներ - 40.5306° N, 44.6001° E
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը - Գարնան վերջինից մինչև աշնան վերջ (մայիսից հոկտեմբեր), երբ անտառները կանաչ են և ճանապարհը հասանելի է։
🛤️ Ինչպես հասնել՝ - Բուժական գյուղից կարելի է քայլարշավով կամ ամենագնացով բարձրանալ դեպի հյուսիս՝ անտառային արահետներով մոտ 3 կմ, մինչև բացատը, որտեղ գտնվում է վանական համալիրը։

ԱԿՆԱՐԿ

Թեղենյաց վանքը միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր հոգևոր և կրթամշակութային կենտրոններից էր, որը ձևավորվել է 6-13-րդ դարերում՝ Կոտայքի մարզի Բուժական գյուղի մոտ, Թեղենիս լեռան անտառապատ լանջին։ Վանքը հայտնի էր իր խստապահանջ կրոնական կարգերով և գրչության հարուստ ավանդույթով․ այստեղ են գործել նշանավոր վարդապետներ ու պատմիչներ, որոնց ձեռագրերը պահպանվում են Մատենադարանում և Բրիտանական թանգարանում։ Կաթողիկե եկեղեցին, գավիթներն ու գրատունը աչքի են ընկնում ճարտարապետական նրբությամբ և քանդակազարդ մանրամասներով, իսկ վանքի ժամակարգերը դարձել են Ներսես Շնորհալու կազմած միասնական եկեղեցական կանոնակարգի հիմքը՝ դարձնելով Թեղենյացը հայ հոգևոր և մշակութային ժառանգության խորհրդանիշ։

NAME ORIGIN

«Թեղենյաց վանք» անվանումը ծագում է թեղի ծառի անունից։ Վանքը կառուցված է Թեղենիս լեռան անտառապատ լանջին՝ թեղիներով խիտ շրջապատված բացատում, ինչն էլ պատճառ է դարձել, որ վանական համալիրը կոչվի «Թեղենյաց»՝ այսինքն՝ «թեղիներով շրջապատված»։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Վանքի մասին առաջին հիշատակումները վերաբերում են 8-րդ դարի սկզբին (727-728 թթ.), երբ հայ իշխան Վահան Գողթնացին արաբական հետապնդումից փախչելիս ապաստանել է այստեղ։ Այդ ժամանակ վանքը արդեն գոյություն ուներ և ծառայել էր որպես ապաստան և աղոթատեղի։ Հնագույն շինությունը համարվում է 6-7-րդ դարի Սուրբ Աստվածածին փոքր եկեղեցին, որի հիմքերը հայտնաբերվել են պեղումների ընթացքում։ Թեղենյաց վանքը ծաղկում է ապրել 11-14-րդ դարերում, երբ կառուցվել են համալիրի հիմնական կառույցները՝ Կաթողիկե եկեղեցին, գավիթները, գրատունը և սեղանատունը։ Այս շրջանում վանքը հովանավորվում էր Վաչուտյանների տոհմի կողմից, որոնք մեծ դեր են ունեցել համալիրի զարգացման և շինարարական ծրագրերի իրագործման գործում։ 1207 թվականին իշխան Վահրամ Չավուշը Կաթողիկե եկեղեցուն կից կառուցել է գավիթ՝ քառասյուն, բրգաձև երդիկով կառույց, որը տպավորիչ է իր երկգույն՝ սև և կարմիր տուֆ քարերի համադրությամբ։ Վանքը ոչ միայն հոգևոր կենտրոն էր, այլև գրական և կրթական օջախ։ Այստեղ է գործել գրչատունը, որտեղ ստեղծվել են տասնյակ ձեռագրեր։ Պահպանվել են գրիչներ Թադեոսի, Վարդանի, Գևորգ Սկևռացու, Սարգիս դպիրի, Նահապետ քահանայի և ուրիշների ստեղծագործությունները։ Վանքի ձեռագրերից մի քանիսը այժմ պահվում են Երևանի Մատենադարանում և Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանում։ Վանքը նաև կարևոր դեր է ունեցել Հայ եկեղեցու կարգապահական համակարգի պատմության մեջ։ 12-րդ դարի երկրորդ կեսին Ներսես Շնորհալին՝ Հայոց կաթողիկոսը, Թեղենյաց և Մաքենացոց վանքերում պահպանվող ժամակարգերի հիման վրա մշակել է հայ եկեղեցիների միասնական ժամասացության կանոնակարգը, որը գործել է դարեր շարունակ։ Վանքի հայտնի վանահայրերից էին Երեմիա Ճգնավորը, Տուրքիկ վարդապետը, Մխիթար վարդապետը, Գրիգոր վարդապետ Բջնեցին և Հակոբ վարդապետը։

13-րդ դարում Թեղենյաց վանքի հեղինակությունը այնքան մեծ էր, որ ժամանակակիցները այն նկարագրում էին որպես «մեծահռչակ, հրեշտակակրաւն, աստվածաբնակ սուրբ ուխտ»։ Այստեղ են անցկացվել հոգևոր ժողովներ, կազմակերպվել ձեռագրերի ընդօրինակման աշխատանքներ և դավանաբանական քննարկումներ։ Վանքի ծաղկումն ավարտվում է 14-րդ դարի կեսերին, երբ Մոնղոլական արշավանքները և երկրի քաղաքական անկայունությունը հանգեցնում են վանական կյանքի թուլացմանը։ 1827 թվականին վանքը ծանրապես վնասվել է երկրաշարժից և հիմնականում ավերվել։ 1979 թվականին հնագետ Գագիկ Սարգսյանի ղեկավարությամբ սկսվել են պեղումները, որոնց ընթացքում բացվել են հողի տակ գտնվող Կաթողիկե եկեղեցին, գավիթը, գրատունը և այլ կառույցներ։ 2010-2015 թվականներին կատարվել են ամրակայման և մասնակի վերականգնման աշխատանքներ, ինչի շնորհիվ համալիրն այսօր հասանելի է այցելուներին։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Թեղենյաց վանական համալիրը միջնադարյան բազմաշերտ համալիր է, որը կազմված է Կաթողիկե եկեղեցուց (վանքի գլխավոր եկեղեցին), նրան կից գավթից, հյուսիսային «երկրորդ գավթից», գրատնից (որն ունեցել է նաև դպրոցական/գրչատան գործառույթ), սեղանատնից, ինչպես նաև հարակից տնտեսական և բնակելի շինություններից, փոքր մատուռներից և երկու գերեզմանատներից՝ մեկը համալիրի արևմտյան մասում, մյուսը՝ անտառի խորքում։ Հիմնական հուշարձանախումբը լրացվում է նաև 6-7-րդ դարի փոքր խաչաձև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու մնացորդներով, որոնք գտնվում են Կաթողիկեից մոտ 30 մ արևելք։

Կաթողիկե եկեղեցի - Կաթողիկեն կենտրոնագմբեթ, զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճ տիպի հորինվածք ունի։ Ավագ խորանի երկու կողմերում դիրքավորված են ավանդատները, իսկ գլխավոր մուտքը բացվում է գավթի մեջ։ Խորանի բեմառէջքը (աստիճանային հարկաբեմը) ձևավորված է վեց քանդակազարդ սալերից, որոնց վրա փորագրված են երկրաչափական, բուսական ու կենդանական մոտիվներ՝ բացառիկ հարթաքանդակային մշակվածությամբ։ Հատկապես ուշագրավ է կենտրոնական սալը՝ բացված պոչով, կիսաբաց թևերով սիրամարգի պատկերով, գլուխը թեքած աջ։ Սիրամարգի դրվագը տարածված է հայկական մանրանկարչության մեջ, բայց քանդակային դեկորում համարվում է եզակի լուծում։ Եկեղեցու ճակատները մշակված են հայկական խորացված խորշերով, ինչը թեթևացնում է պատերի հարթ զանգվածը և տալիս ռիթմ ու ստվերահաղորդ խաղ։

Գավիթ - Գավիթը Կաթողիկե եկեղեցուն արևմուտքից կից քառասյուն, կենտրոնակազմ սրահ է, կառուցված 1207 թ.-ին իշխան Վահրամ Չավուշի հովանավորությամբ։ Սրահը ծածկված է կամարակապ համակարգով, իսկ կենտրոնական քառակուսին պսակված է եղել երդիկավոր գմբեթով, որը ծառայել է ոչ միայն լուսավորման, այլ նաև օդափոխության նպատակին։ Ներսում աչքի է ընկնում բազմագույն լուծումը․ սև և կարմիր տուֆի հերթագայությունը ստեղծում է շախմատավոր գունախաղ պատերի վերին հատվածներում և կամարների միջև։ Գմբեթահիմքի ութանիստ անցման անկյունները զարդարված են շթաքարե (շղթայաձև, վիմաքանդակ) զարդերով, իսկ գմբեթի հիմքը գոտևորում են նրբաքանդակ հյուսածո ու շղթայաձև երիզներ։ Արևմտյան ճակատամուտքը ձևավորված է ուղղանկյուն շքամուտքով, որի ճակատակալում տուֆ քարերի ճառագայթաձև դասավորությունը տալիս է շարժում ու ընդգծում մուտքի հանդիսավորությունը։ Այս գավիթը գործել է որպես ժողովի վայր, դավանաբանական քննարկումների սրահ, երբեմն՝ դամբարանային տարածք ազնվականների համար։

«Երկրորդ գավիթը» - Գավթի հյուսիսային կողմում պեղումներով բացվել է երկրորդ մեծ սրահը, կառուցված ըստ նմանատիպ հորինվածքի՝ նույնպես քառասյուն և կամարակապ տիպաբանությամբ։ Դրան երբեմն անվանում են «երկրորդ գավիթ», ենթադրելով, որ այն ծառայել է որպես ուսումնական/սկոլաստիկ տարածք կամ մատենադարանային սրահ՝ քանի որ Թեղենյացը եղել է բարձր աստիճանի կրթական կենտրոն։ Ավելի ուշ փուլում այս շինությունը ձևափոխվել է ու ստացել տնտեսական նշանակություն։ «Երկրորդ գավիթից» արևելք պեղվել է նաև մեծ բնակելի-տնտեսական սենյակ՝ բուխարիով, ցույց տալով ոչ միայն բնակության, այլ նաև սեզոնային ձմեռային օգտագործման ֆունկցիոնալությունը։

Գրատունը (գրչատուն/դպրատուն) - Կաթողիկե եկեղեցուն հարավից կից գրատունը ուղղանկյուն, անսյուն թաղակապ կառույց է։ Արևելյան մասում այն բաժանված է չորս փոքր խցերի, որոնք մեկնաբանվում են որպես գրիչների աշխատասենյակներ, իսկ հարավարևմտյան կողմում առանձնանում է ևս մեկ փակ սենյակ՝ հավանաբար պահոց։ Գրատան գլխավոր մուտքը գտնվում է հարավային ճակատում և շեշտված է շքամուտքով, ինչը հազվադեպ շեշտում է ոչ միայն պաշտամունքային, այլ նաև մտավոր-գրական գործառույթ ունեցող սրահին ընձեռած բարձր կարգավիճակը։ Գրատունն ունի ներքին անցում դեպի Կաթողիկե եկեղեցի, ինչպես նաև հաղորդակցվել է գավթի հետ՝ ցույց տալով, որ վանական կրթական, ծիսական ու հավաքական կյանքը ֆիզիկապես միավորված էր, ոչ բաժանված։

Սեղանատունը - Համալիրը ներառում է երկարավուն ուղղանկյուն սեղանատուն, որը գտնվում է հյուսիսարևմտյան հատվածում։ Շենքը թաղակապ է, կառուցված խառը տեխնիկայով․ կրող մասերը (անկյուններ, սյուներ, կամարներ) սրբատաշ բազալտով են, իսկ միջանկյալ պատերը՝ կոպտատաշ մանր և միջին չափի քարերով։ Այս լուծումը միաժամանակ ապահովում էր ամրություն ծանր կամարների համար և տնտեսում էր ավելի թանկ, մշակված քարերը։ Սեղանատունն ունի առնվազն երկու մուտք՝ հարավարևելյան և հյուսիսարևելյան կողմերից, իսկ հարավում պեղվել են բնակելի-տնտեսական սենյակներ՝ հարուստ հնագիտական նյութով (առօրյա խեցեղեն, ապակի, մետաղական իրեր), որոնք վկայում են, որ վանքի ինտենսիվ համայնքային կյանքը կազմակերպված էր կարգապահորեն և կոլեկտիվ սննդի շուրջ։

7-րդ դարի փոքր եկեղեցի - Հիմնական խմբակցությունից մոտ 30 մ արևելք բացված է վանքի ամենավաղ պահպանված կառույցը՝ 6-7-րդ դարերի փոքր խաչաձև, եռախորան, կենտրոնագմբեթ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ Թեպետ շինությունը այսօր պահպանված չէ ամբողջությամբ և մեզ հասնելով՝ հիմնականում հիմնապատերի մակարդակով, դրա հատակագիծը վկայում է վաղ քրիստոնեական հայկական ճարտարապետության համար բնորոշ խաչաձև-կենտրոնական լուծման մասին։ Այս փոքր եկեղեցին փաստում է, որ տարածքն արդեն վաղ միջնադարում ուխտավայր էր, որի վրա հետագա դարերում կառուցվեցին արդեն խոշոր և բարձրակարգ հորինվածքներով շինությունները։

Գերեզմանատներ և տապանաքարեր - Համալիրի արևմտյան կողմում գտնվում է վանական գերեզմանատունը, իսկ առանձին՝ հիմնական խմբակցությունից շուրջ 200 մ դեպի հյուսիս, անտառի ներսում, պահպանվել է երկրորդ մեծ դամբարանադաշտը՝ կենդանակերպ տապանաքարերով։ Տապանաքարերի վրայի արձանագրությունները հիշատակում են հոգևորականների և աշխարհիկ անձանց՝ ներառյալ հայտնի վանականների, ինչպես նաև աշխարհական Պատրիկին, որի տապանագրությունը արձանագրում է նրան հիշել աղոթքներում որպես «մեղապարտ ծառա Քրիստոսի»։ Այս գերեզմանատները կարևոր աղբյուր են վանքի սոցիալական պատմության համար՝ ցույց տալով, որ Թեղենյացը սպասարկել է ոչ միայն միաբանությունը, այլև ավելի լայն համայնքներից եկող մարդկանց։

ՏԵՂԱԿԱՆ ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ

Թեղենյաց վանքի շուրջ կան մի շարք հետաքրքիր ավանդազրույցներ, որոնք պահպանվել են Բուժական գյուղի ու շրջակա բնակավայրերի բնակիչների կողմից։

Թեղիների լեգենդը - Ըստ ժողովրդի վկայության՝ վանքի տեղն ընտրել են ոչ թե մարդիկ, այլ բնությունը․ վանականները, ցանկանալով մենավոր վայրում կառուցել իրենց ուխտը, թողել են, որ Աստծո կամքով փչող քամին գցի նրանց ձեռքի թեղու փայտիկը, և որտեղ այն կանգնի, այնտեղ էլ պիտի կառուցվեր վանքը։ Փայտիկը կանգնել է հենց այն բացատում, որտեղ թեղու ծառերն այսօր էլ խիտ են աճում, և այդտեղ էլ կառուցվել է վանքը։

Թեղենյաց աղբյուրի պատմությունը - Վանքի մոտ գտնվող փոքր աղբյուրը կոչվում է “Աստվածածնի արցունքներ”։ Ըստ ավանդության՝ երբ վանքը ավերվել է երկրաշարժի ժամանակ, հավատացյալները պատմում էին, թե այդ պահին աղբյուրից ջուր չէր հոսում, քանի որ «Աստվածածինը լաց էր լինում իր տաճարի կորստի համար», իսկ երբ մարդիկ նորից եկան աղոթելու՝ աղբյուրը կրկին սկսեց բխել։

Գրի հրաշքը - Տեղացիները պատմում են, որ Թեղենյաց վանքի գրիչներից մեկը, երբ հոգնածությունից չի կարողանում ավարտել Ավետարանը, թողենում է անավարտ էջը և աղոթում, որ Աստված օգնի իրեն։ Առավոտյան նա վերադառնում է ու տեսնում, որ վերջին էջը լրացված է անսխալ ձեռագրով։ Այդ օրից սկսած, վանքի գրչատանը հավատում էին, որ ով մաքուր սրտով գրում է, նրան օգնում է Սուրբ Հոգին։