Բյուրականի աստղաֆիզիկական աստղադիտարան

📍 Վայրը՝ Բյուրական գյուղ, Արագածոտնի մարզ, ՀՀ
📅 Հիմնադրման տարեթիվ՝ 1946
👤 Հիմնադիր՝ ակադեմիկոս Վիկտոր Համբարձումյան
🏛  Ղեկավար մարմին՝ ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա
📞 Կապ և ամրագրում՝ observ@bao.sci.am, +374 91 195903

ԱԿՆԱՐԿ

Բյուրականի աստղադիտարանը՝ Հայաստանի գիտական խորհրդանիշներից մեկը, համաշխարհային համբավ ունեցող գիտական կենտրոն է, որտեղ Տիեզերքի մասին մարդու պատկերացումները գիտականորեն ընդարձակվել են արդեն ավելի քան 75 տարի։ Այն համարվում է Կովկասի տարածաշրջանի խոշորագույն աստղադիտարանը և մեկն է աշխարհի բացառիկ գիտական կենտրոններից, որտեղ բացահայտվել է տիեզերական օբյեկտների մեծ քանակ։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Հայաստանում ժամանակակից աստղագիտության պատմությունը սկսվում է 1946 թվականին, երբ ակադեմիկոս Վիկտոր Համբարձումյանի նախաձեռնությամբ հիմնադրվում է Բյուրականի աստղադիտարանը։ Այն տեղակայված է Արագած լեռան հարավային լանջին՝ Բյուրական գյուղի մերձակայքում, ծովի մակարդակից 1405 մետր բարձրության վրա։ Աստղադիտարանը դարձավ Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի կարևորագույն ինստիտուտներից մեկը և աստիճանաբար ձեռք բերեց միջազգային ճանաչում՝ դառնալով ամբողջ տարածաշրջանի գիտական առաջատար կենտրոններից մեկը։

Վիկտոր Համբարձումյանի ղեկավարությամբ Բյուրականում սկիզբ դրվեց աստղաֆիզիկայի մի նոր ուղղության՝ Տիեզերքի անկայուն երևույթների ուսումնասիրությանը։ Արդեն 1947 թվականին հենց այստեղ նա հայտնաբերում է աստղասփյուռները՝ ապացուցելով, որ աստղերն առաջանում են խմբերով, և այդ գործընթացը շարունակվում է նաև մեր օրերում։ Այդ հայտնագործությունն արմատապես փոխեց մարդկության պատկերացումը աստղերի առաջացման վերաբերյալ։ 1950-ականներին Համբարձումյանը մշակեց նաև գալակտիկաների միջուկների ակտիվության տեսությունը՝ դնելով ակտիվ գալակտիկաների և դրանց ուսումնասիրության տեսական հիմքը, ինչը հետագայում դարձավ աշխարհի առաջատար աստղադիտարանների հիմնական ուղղություններից մեկը։ 1965-ից սկսած Բենիամին Մարգարյանի ղեկավարությամբ Բյուրականում իրականացվեց Առաջին բյուրականյան շրջահայությունը, որի արդյունքում բացահայտվեցին ճառագայթման գերմանուշակագույն ավելցուկով աչքի ընկնող ավելի քան 1500 գալակտիկաներ, որոնք հետագայում ճանաչվեցին որպես Մարգարյանի գալակտիկաներ։ Այս շրջահայությունը դարձավ աշխարհի խոշորագույն սպեկտրադիտական ուսումնասիրություններից մեկը։ Հետագայում դրա թիթեղները թվայնացվեցին և դարձան Հայաստանի առաջին խոշոր գիտական թվային շտեմարանը, իսկ 2011-ին ընդգրկվեցին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի փաստագրական արժեքների «Աշխարհի հիշողություն» միջազգային գրանցամատյանում՝ ճանաչվելով որպես համաշխարհային գիտական նշանակության արժեք։

Բյուրականի աստղադիտարանը հայտնի է ոչ միայն իր տեսական ձեռքբերումներով, այլև տեխնոլոգիական զարգացումներով։ Այստեղ են նախագծվել և կառուցվել ԽՍՀՄ առաջին տիեզերական աստղադիտարանները՝ «Օրիոն» և «Օրիոն-2», որոնք գործել են տիեզերքում 1970-ականներին։ Հետագայում այստեղ ստեղծվել է նաև «Գլազար» աստղադիտակը, որն աշխատել է «Միր» տիեզերական կայանում։ Բյուրականի 1 մետրանոց Շմիդտի համակարգի աստղադիտակը մտնում է աշխարհի խոշորագույն լայնանկյուն աստղադիտակների ցանկը, իսկ 2.6 մետրանոց Կասեգրենի համակարգի աստղադիտակը՝ տեղադրման պահին համարվել է աշխարհի յոթերորդ ամենամեծը։ Այդ գործիքներով տասնյակ տարիներ իրականացվել են գիտական բացահայտումներ և եզակի դիտարկումներ։

Բյուրականը եղել է նաև գիտաժողովների միջազգային կենտրոն։ Այստեղ անցկացվել են մի շարք գիտաժողովներ՝ ներառյալ արտերկրային քաղաքակրթությունների որոնման թեմայով աշխարհում առաջին միջազգային գիտաժողովը՝ 1971 թվականին։ Տարիների ընթացքում ԲԱ այցելել են բազմաթիվ անվանի գիտնականներ՝ այդ թվում Նոբելյան մրցանակակիրներ, և անցկացվել են Միջազգային աստղագիտական միության (ՄԱՄ, IAU) բազմաթիվ գիտաժողովներ։ Այս ամենի շնորհիվ Բյուրականը դասվում է այն եզակի վայրերի շարքին, ինչպիսիք են Փարիզը, Հռոմը, Վիեննան, Պրագան, Ռիո դե Ժանեյրոն ու Պեկինը, որտեղ առավել հաճախ անցկացվել են ՄԱՄ-ի պաշտոնական գիտաժողովներ։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Բյուրականի աստղադիտարանի ճարտարապետական համալիրը յուրահատուկ օրինակ է խորհրդային շրջանի գիտական շինարարության և հայկական լանդշաֆտի ներդաշնակ համադրման։ Այն ոչ միայն տեղ է, որտեղ ստեղծվում է բարձր գիտություն, այլև ինքնին գեղարվեստական միջավայր՝ հարմարեցված աստղագիտության պահանջներին։ Աստղադիտարանի առաջին շենքերն ու աստղադիտակների աշտարակները նախագծվել են 1940-1950-ականներին՝ ճանաչված ճարտարապետ Սամվել Սաֆարյանի կողմից։ Նրա ստեղծած կառույցները մարմնավորում էին գիտության հանդեպ խորը հարգանքն ու ազգային շինարարական ավանդույթների նուրբ վերամշակումը։ Նա ստեղծեց ոչ միայն ֆունկցիոնալ շենքեր, այլև միջավայր, որը փոխանցում էր ժամանակի գիտական հավատը և հույսը՝ ուղղված դեպի տիեզերք։ 1960-1980-ականներին աստղադիտարանի զարգացման հետագա փուլերում նախագծման գործին միացավ մեկ այլ նշանավոր ճարտարապետ՝ Սարգիս Գուրզադյանը։ Նա շարունակեց այս գիտա-ճարտարապետական ժառանգությունը՝ ընդլայնելով գիտական լաբորատորիաները, աշտարակները և համալիրը՝ պահպանելով բնապատկերի հետ ներդաշնակությունը և ապահովելով ժամանակակից գիտության պահանջներին համապատասխան տարածք։

Աստղադիտարանի կառույցները նախատեսված են կոնկրետ գիտական գործառույթների համար, ինչպիսիք են աստղադիտակների տեղադրումը, դիտումների վերլուծությունը, փաստաթղթերի պահպանումը, գիտաժողովների անցկացումը։ Շինությունները զարդարված չեն ավելորդ դեկորով. նրանց ուժը գալիս է պարզ կառուցվածքից, մաքուր երկրաչափությունից և առավելագույն ֆունկցիոնալությունից։

ԿՐԹԱԿԱՆ ԾՐԱԳՐԵՐ

Գիտական գործունեությունից բացի, աստղադիտարանը մշտապես զբաղվել է հանրային կրթությամբ։ Այստեղ անցկացվում են դասախոսություններ, աստղագիտական ամառային դպրոցներ, դիտումներ, կրթական ծրագրեր և միջոցառումներ դպրոցականների և ուսանողների համար։ 2006 թվականից մեկնարկել են Բյուրականյան միջազգային ամառային դպրոցները, որոնք 2018-ին ճանաչվել են ՄԱՄ-ի կողմից որպես աշխարհի լավագույն 3 դպրոցներից մեկը։ Այդ միջոցառումներին մասնակցել են տասնյակ երկրներից ժամանած երիտասարդ գիտնականներ ու դասախոսներ։ 1998 թվականից սկսած աստղադիտարանը կրում է իր հիմնադիրի՝ Վիկտոր Համբարձումյանի անունը։ Նույն տարում բացվել է նաև նրա տուն-թանգարանը՝ պահելով գիտնականի ձեռագրերն ու գիտական ժառանգությունը։

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ

Բյուրականի աստղադիտարանը վերջին տարիներին ձևավորվել է ոչ միայն որպես գիտական կենտրոն, այլև որպես աստղագիտական տուրիզմի առաջնային ուղղություն Հայաստանում։ Այստեղ նախատեսված են բազմաբնույթ այցելությունների փաթեթներ՝ նախատեսված ինչպես անհատ զբոսաշրջիկների, այնպես էլ դպրոցականների, ուսանողների, գիտության սիրահարների և նույնիսկ միջազգային գիտաժողովների մասնակիցների համար։ Այցելուների համար առաջարկվում են հետևյալ զբոսաշրջային և կրթական ծառայությունները։

Էքսկուրսիաներ
Աստղադիտարանում կազմակերպվում են պրոֆեսիոնալ ուղեկցմամբ էքսկուրսիաներ, որոնց ընթացքում հնարավոր է ծանոթանալ Վիկտոր Համբարձումյանի գործունեությանը, ԲԱ գիտական պատմությանը, աշխատող աստղադիտակներին և դրանց աշտարակներին, ինչպես նաև ԲԱ գրադարանին, լաբորատորիաներին և Վ. Համբարձումյանի տուն-թանգարանին։

Աստղադիտումներ
Եղանակային պայմանների թույլատրելիության դեպքում՝ հատկապես գարնան, ամռան և աշնան գիշերային ժամերին, այցելուներն ունեն հնարավորություն իրական ժամանակում դիտելու երկնային մարմիններ՝ աստղեր, մոլորակներ, միգամածություններ, գալակտիկաներ։ Դիտումներն իրականացվում են փորձառու աստղագետների ուղեկցությամբ։

Դասախոսություններ և հանրամատչելի գիտություն
ԲԱ-ի մասնագետները կազմակերպում են հանրամատչելի գիտական դասախոսություններ այցելուների համար։ Դրանք նախատեսված են ինչպես զբոսաշրջիկների, այնպես էլ դպրոցականների և ուսանողների խմբերի համար։ Հաճախ այս դասախոսությունները ներառում են պատմական ակնարկներ, տեսական հիմունքներ և երկխոսություն մասնագետի ու այցելուների միջև։

Ամառային դպրոցներ և ճամբարներ
Բյուրականը հայտնի է նաև իր միջազգային ամառային դպրոցներով, որտեղ ոչ միայն մասնակցում են պրոֆեսիոնալ երիտասարդ աստղագետներ, այլև դպրոցականների և ուսանողների համար կազմակերպվում են կրթական ճամբարներ։ Այդ միջոցառումների ընթացքում ուսանողները մասնակցում են դիտումների, կատարում փոքր հետազոտություններ, լսում դասախոսություններ և վայելում են աստղային գիշերները Արագածի լանջին։

Դպրոցական և ուսանողական խմբային այցեր
Աստղադիտարանն ընդունում է նախապես գրանցված դպրոցական խմբեր՝ առաջարկելով թեմատիկ տուրեր, խաղարկային գիտական մոտեցմամբ դասեր, սիմուլյացիաներ և գիտական փորձեր՝ երեխաների համար մատչելի և ոգեշնչող ձևով։

Մշակութային ու բնապահպանական տուրեր
ԲԱ-ի այգին պաշտոնապես ճանաչված է որպես դենդրոպարկ, ինչը հնարավորություն է տալիս համատեղել գիտական տուրիզմը էկոտուրիզմի տարրերով։ Այստեղ կարելի է կազմակերպել քայլարշավներ, պիկնիկներ, բնության ուսումնասիրություններ։

Տիեզերք և ֆոտո
Գիշերային ֆոտոտուրերի սիրահարների համար Բյուրականը եզակի վայր է՝ միախառնելու գեղեցիկ բնությունը, բաց երկինքը և դիտակային տեխնիկան։ Այստեղ հաճախ կազմակերպվում են լուսանկարչական արշավներ՝ մասնագիտացված լուսանկարիչների ղեկավարությամբ։

Այսօր Բյուրականի աստղադիտարանը շարունակում է իր առաջատար դիրքը աստղաֆիզիկայի և հանրամատչելի գիտության ոլորտում։ Այն համարվում է Հայաստանի գիտական տուրիզմի կենտրոններից մեկը և հանդիսանում է բացառիկ վայր, որտեղ գիտությունը, մշակույթը, բնությունը և կրթությունը միահյուսվում են՝ ստեղծելով տիեզերքի հետ կապվելու հիասքանչ հնարավորություն։