Առաքելոց վանք

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ
📍 Վայրը՝ Տավուշի մարզ, Կիրանց գյուղից մոտ 3 կմ հարավ-արևմուտք
🌐 Կոորդինատներ՝ մոտավորապես 40.8° հ.լ., 45.4° ա. երկ.
🕰 Ժամանակաշրջանը՝ 13-րդ դար
📝 Այլ անվանումներ՝ Սուրբ Առաքելոց վանք, Կիրանց վանք
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը՝ ապրիլից հոկտեմբեր, երբ եղանակը բարենպաստ է և ճանապարհները հասանելի են

ԱԿՆԱՐԿ

Առաքելոց վանքը, որը հայտնի է նաև Կիրանց վանք անվամբ, դարեր շարունակ եղել է Տավուշի մարզի հոգևոր, կրթական և առևտրային կարևոր կենտրոններից մեկը։ Վանական համալիրը, որում ընդգրկված են երկու եկեղեցի, օժանդակ շինություններ և մոտակայքում գտնվող միջնադարյան քարվանսարայ, ծառայել է ոչ միայն որպես աղոթավայր, այլև որպես կարևոր կանգառ միջնադարյան առևտրային ուղիների վրա՝ կապելով տարածաշրջանի տարբեր բնակավայրերը։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

«Առաքելոց» անվանումը ծագում է «առաքյալ» բառից և նշանակում է «առաքյալներին նվիրված վանք»։ Ըստ ավանդության՝ կառուցվել է ի պատիվ Հիսուս Քրիստոսի տասներկու առաքյալների, որոնք համարվում են քրիստոնեության տարածման հիմնասյուները։ «Կիրանց» անվան տարբերակը կապված է վանքի աշխարհագրական դիրքի հետ՝ Կիրանց գետի և նույնանուն գյուղի հետ և օգտագործվել է վայրը հստակեցնելու համար։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Առաքելոց վանքը հիմնադրվել է 13-րդ դարում՝ Զաքարյան իշխանների ժամանակաշրջանում, երբ Տավուշի գավառը ակտիվորեն զարգանում էր որպես մշակութային և առևտրական կենտրոն։ Վանքը կառուցվել է Կիրանց գետի ձախ ափին՝ անտառապատ լեռնային վայրում, և իր դիրքով վերահսկել է կարևոր առևտրային ու ռազմավարական ուղիներ, որոնք կապում էին Հայաստանի հյուսիսային գավառները Վրաստանի և Աղվանքի հետ։ Համալիրը ներառել է երկու եկեղեցի, գավիթ, օժանդակ շինություններ, բնակելի տարածքներ և մոտ 80 մ հեռավորության վրա գտնվող քարվանսարայ, որտեղ կանգ են առել ճանապարհորդներն ու առևտրականները։ Վանքի մեծ եկեղեցին գմբեթավոր է, կառուցված կոփ քարով, իսկ փոքր եկեղեցին միանավ բազիլիկ է։ Վանքը ոչ միայն հոգևոր կենտրոն էր, այլև կրթական ու տնտեսական ակտիվության վայր՝ նպաստելով շրջակա գյուղերի բարգավաճմանը։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Գլխավոր եկեղեցի - Առաքելոց վանքի գլխավոր եկեղեցին կառուցված է ամրոցի հյուսիսային ծայրում՝ կից կանգուն պարսպին։ Փոքր չափերի կառույց է (10.25 × 7.45 մ), արտաքուստ պատված կաթնագույն, դեղնագույն և կապտագույն սրբատաշ քարերով, իսկ ներսից՝ կրով սվաղված։ Ունի բարձր, կլոր թմբուկ և սրածայր վեղարով գմբեթ։ Զարդաքանդակներ և արձանագրություններ չկան։ Լուսամուտները փոքր են՝ ընդամենը վեց հատ. չորսը՝ գմբեթի վրա, մեկը՝ հարավային պատի մեջտեղում, և մեկը՝ աբսիդի արևելյան ճակատին։ Արևելյան կողմում տեղակայված է խորն ընկած աբսիդ՝ բարձր բեմով (մուտքը հարավից, երեք աստիճանով) և առանց ավանդատների։ Գմբեթակիր կամարները հիմնված են հյուսիսային և հարավային պատերին կից որմնասյուների վրա։ Հյուսիսային կողմում եկեղեցին սեփական պատ չունի, փոխարենը օգտագործվել է ամրոցի պարիսպը։ Միակ մուտքը բացվում է արևմուտքից՝ հետագայում կից կառուցված ժամատան ներսից։ Տանիքը մեկ թեքություն (սագ) ունի։ Հյուսիսային կողմի թեքությունը արհեստականորեն բարձրացված է և կցված պարսպին՝ նվազեցնելու տանիքի բեռնավորումը և կանխելու անձրևաջրերի ներթափանցումը պատերի արանքով։ Այսօր եկեղեցին կանգուն է, սակայն երկրաշարժերից առաջացած ճեղքեր կան արևելյան, հարավային և արևմտյան պատերում։ Վնասված են գմբեթի վեղարի ծածկը, տանիքի սալերը և վերին շարքերի քարերը։ Պահպանվել են որմնանկարների հատվածներ։

Ժամատուն - Ժամատունը, որը կից է գլխավոր եկեղեցու արևմտյան պատին, Առաքելոց վանքի կարևորագույն և ուշագրավ շինություններից մեկն է։ Քառակուսի հատակագծով (10.4 × 9.5 մ) միջին չափերի կառույց է, կառուցված կաթնագույն, դեղնագույն և կապտագույն սրբատաշ քարերով։ Սյուներ չունի, տանիքը վրանաձև է՝ գոտկված խաչաթև կամարներով, որոնք հենվում են պատերին կից մույթերի, կիսամույթերի և կալունակների վրա։ Ժամատան առանձնահատկություններից է սողոմաքաղ երդիկը. կամարների վերևում առաջացած քառակուսի բացվածքի անկյունները աստիճանաբար կտրված են հարթ սալերով, ստեղծելով աստիճանաձև նեղացող անցք դեպի վեր։ Բացի երդիկից, լույս է ստանում արևմտյան պատի միջին մեծության, ցածրադիր լուսամուտից, որը բացվում է դեպի ձորը և դիմացի լանջի բնակատեղին։ Մուտքը գտնվում է հարավային պատի արևելյան հատվածում՝ գավթի ներսից։ Շենքը սեփական ամբողջական պատ ունի միայն հարավում և մասամբ՝ արևելքում։

Գավիթ - Առաքելոց վանքի գավիթը փոքրիկ, քառակուսի, անհավասար կողերով կառույց է, կառուցված ժամատան մուտքի առաջ։ Եղել է կամարակապ և թաղակապ, հարավ-արևելյան անկյունում ունեցել է մի սյուն, որը կրել է հարավային և արևելյան կամարների ոտքերը։ Արևմտյան պատը ամբողջովին զբաղեցված է լայն, կամարակապ խորշով։

Զանգակատուն - Զանգակատունը կիսավեր, քառակուսի հատակագծով, թաղակապ ծածկով շինություն է, կից գավթի հարավարևմտյան անկյանը։ Պահպանվել են որմնասյուներն ու կամարները։ Հարավ-արևմտյան որմնասյան վրա պահպանվել են նվիրատվական արձանագրություններ։

Երկրորդ եկեղեցի - Երկրորդ եկեղեցին գտնվում է ամրոցի գլխավոր մուտքից հարավ՝ արևելյան պարսպին կից։ Դա փոքր, երկարավուն քառակուսի հատակագծով, միանավ բազիլիկ տիպի թաղածածկ և երկթեք կտուր ունեցող շինություն է։ Մուտքը հարավային պատի միջից է՝ հարավ-արևմտյան անկյունին մոտ։ Ունի չորս փոքր և նեղ լուսամուտներ, որոնցից երկուսը արևմտյան պատում են, մեկը մյուսի տակ։ Կառուցված է խոշոր ավազաքարից, տանիքը հողածածկ է։ Եկեղեցին կանգուն է։ Նրա հարավային կողմում պահպանվել են ընդարձակ շինության ավերակներ, որոնք հավանաբար եղել են սեղանատուն-խոհանոց, ինչպես նաև մեկ այլ կառույց, որը ծառայել է որպես ընդունարան-դահլիճ։

Ամրոց - Վանքի ամրոցը կառուցված է գյուղատեղիի արևելյան հատվածում՝ հեղեղատին զուգահեռ ձգվող նեղ և երկար քարաժայռի հարթ գագաթին։ Բարձրադիր դիրքը թույլ էր տալիս վերահսկել ամբողջ բնակավայրը։ Հյուսիսային կողմը միանում է բնակատեղուն նեղ, թմբուկաձև պարանոցով և պաշտպանված է բարձր պարիսպներով ու մոտ տեղադրված բուրգերով։ Արևմտյան ճակատը կախված է խորն ընկած հեղեղատի վրա՝ դարձնելով այդ կողմը անառիկ։ Ամրոցի արևելյան ճակատը, որը համեմատաբար դյուրամատչելի էր, նայում է դեպի գետակ իջնող հովիտ։ Ամրոցի երկարությունը մոտ 135 մ, լայնքը՝ 32 մ է։ Պահպանվել են հյուսիսային և հյուսիս-արևմտյան պատերի հատվածները չորս բուրգերով։ Ամրոցն ունեցել է երեք դուռ, որոնցից երկուսը կանգուն են`

1. Արևմտյան փոքր դուռը բացվել է դեպի հեղեղատ, ծառայել է բնակավայրի հետ կապի համար։
2. Հարավ-արևմտյան միջին դուռը միացնում էր երկու մեծ շենքերի անկյունները։
3. Ամենամեծ դուռը գտնվում էր արևելյան պարսպի մեջտեղում, սակայն այժմ ծածկված է ծառերով և մացառներով։

Կարապետի խաչքար - Գտնվում է գլխավոր եկեղեցու հարավային կողմում, պատին կից։ Կարմիր տուֆից պատրաստված խաչքարը կանգնեցված է պատվանդանի վրա։ Քանդակները բուսական և երկրաչափական են։ Խաչից վերև, բուսական զարդերի մեջ, պատկերված է Քրիստոսը, երկու կողմերում՝ մեկական հրեշտակ։

ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄ

Առաքելոց վանական համալիրը, իր եկեղեցիներով, գավթով, ժամատնով, ամրոցով և օժանդակ կառույցներով, դարերի ընթացքում ենթարկվել է բնական և մարդկային գործոնների ազդեցությանը։ Տարբեր ժամանակներում այն վնասվել է հատկապես երկրաշարժերից, որոնց հետևանքով ճաքեր են առաջացել գլխավոր եկեղեցու արևելյան և հարավային պատերի վրա, խախտվել է գմբեթի վեղարի ծածկը, տանիքի սալերը և պատերի վերին քարաշարքերը։ 20-րդ դարի վերջից համալիրի տարածքում իրականացվել են մի շարք պահպանական և կանխարգելիչ աշխատանքներ՝ ուղղված հիմնական կառույցների հետագա քայքայման կանխմանը։ Պատմական արժեքավոր տարրերը, այդ թվում՝ Կարապետի խաչքարը և որմնանկարների մնացորդները, պահպանվել և ամրացվել են մասնագետների կողմից։ Վերականգնողական միջոցառումները իրականացվել են՝ պահպանելով հին շինարարական տեխնիկան և նյութերը, որպեսզի հնարավորինս պահպանվի վանքի սկզբնական տեսքը և միջնադարյան ճարտարապետական ոճի իսկությունը։ Մինչ օրս համալիրն ունի կարիք ինչպես շարունակական պահպանական խնամքի, այնպես էլ համալիրի ամբողջական վերականգնման ծրագրերի, որոնք կապահովեն դրա լիարժեք վերապրումը և պատմամշակութային արժեքի պահպանումը ապագա սերունդների համար։