Քաղաք Աշտարակ

📍 Տարածքը՝ մոտ 9 կմ²
👥 Բնակչությունը՝ մոտ 27,668 մարդ (2024 թ․ տվյալներով)
🏘️ Համայնքների թիվը: ներառում է 30 գյուղական բնակավայր
🛣️ Հեռավորությունը Երևանից՝ մոտ 20 կմ
🚗 Հասանելիություն՝ Աշտարակն ունի հարմար տեղադիրք․ մայրաքաղաքից հասանելի է մեքենայով ընդամենը 25 րոպեում՝ Երևան-Գյումրի ավտոճանապարհով։ Բացի անձնական տրանսպորտից, գործում են նաև կանոնավոր երթուղայիններ և միկրոավտոբուսներ «Կիլիկիա» ավտոկայանից։

ԱԿՆԱՐԿ

Աշտարակը՝ Արագածոտնի մարզի պատմական ու մշակութային կենտրոնը, գտնվում է Երևանի հյուսիս-արևմուտքում՝ մայրաքաղաքից ընդամենը 21 կմ հեռավորության վրա։ Երևանին մոտ գտնվելը, բազմաշերտ պատմությունը և մաքուր օդը Աշտարակը դարձնում են իդեալական ուղղություն՝ մեկօրյա արշավի, զբոսանքի կամ մշակութային բացահայտումների համար։ Այս փոքրաթիվ բայց մշակութային առումով հարուստ քաղաքը հայտնի է իր միջնադարյան եկեղեցիներով, քարե կամուրջներով և գեղատեսիլ բնությամբ։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

«Աշտարակ» բառը՝ որպես տեղանուն, ունի բարդ և բազմաշերտ ծագում։ Ժամանակակից հայերենում այն կապված է իրանական ծագմամբ «աշտարակ» հասարակ գոյականի հետ, որը նշանակում է «ուղիղ բարձրացող կառույց», «բուրգ» կամ «բերդապարսպի աշտարակ»։ Այլ տեսություններ այն կապում են նաև հայ դիցաբանական կերպարների՝ օրինակ Շիդար-ի կամ ուրարտական արքա Սարդուրիի անվան հետ։ Սարդուրի Բ-ը՝ Արգիշտի Ա-ի որդին, ըստ պատմական աղբյուրների, գործունեություն է ծավալել ներկայիս Աշտարակի տարածքում, ինչը հնարավոր կապ է ստեղծում անվան ծագման և այդ ժամանակաշրջանի միջև։ Քաղաքի անվան ծագումը կապում են նաև ասուրական Իշտար՝ սիրո եւ պտղաբերության դիցուհի փյունիկյան «Աշտար» արտահայտչաձեւի հետ:

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Աշտարակը առաջին անգամ հիշատակվում է որպես գյուղատեղի 9-րդ դարում, երբ այն պատկանում էր Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Արագածոտն գավառին։ Քաղաքի մոտակա տարածքներում հայտնաբերվել են՝ Ներքին և Վերին Նավեր կոչվող բրոնզեդարյան գերեզմանատներ, որտեղ հայտնաբերվել են ձիերի ոսկորներ և հնագիտական նյութեր, որոնք ասոցացվում են վաղ հնդեվրոպական մշակույթի հետ։ 11-15-րդ դարերում Աշտարակը ենթարկվել է բազմակի օտար տիրապետությունների՝ սելջուկների, մոնղոլների, Աք Ղոյունլու և Ղարա Ղոյունլուների արշավանքներին։

Աշտարակի պատմության մեջ հատկապես նշանակալի է Զաքարյանների և Արծրունիների իշխանության շրջանը (12-14-րդ դարեր), երբ քաղաքը վերածվեց տնտեսական և մշակութային զարգացման կենտրոնի։ Այդ ժամանակշրջանում են կառուցվել Սպիտակավոր և Սուրբ Մարինե եկեղեցիները, իսկ խաչքարային արվեստը հասել է իր վերելքին։ 1555 թվականին Աշտարակն անցել է պարսկական տիրապետության տակ և կրել թուրք-պարսկական պատերազմների (16-17-րդ դարեր) հետևանքները, հրաշքով խուսափելով Շահ Աբաս I-ի կազմակերպած բռնագաղթից։ 18-րդ դարի երկրորդ կեսին քաղաքը մի քանի անգամ ենթարկվել է լեզգիների հարձակումներին։ Ռուս-պարսկական պատերազմների տարիներին (1804-1813 և 1826-1828) աշտարակցիները սատարում էին ռուսական զորքերին։ Նույն ժամանակաշրջանում Ներսես Աշտարակեցին ակտիվ մասնակցում էր Արևելյան Հայաստանի հայության վերատեղաբաշխման գործընթացին, իսկ հետագայում դարձավ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս։ Խորհրդային իշխանության տարիներին՝ 1930-ից 1995-ը, Աշտարակը հանդիսանում էր համանուն շրջանի կենտրոն՝ ստանալով քաղաքի կարգավիճակ 1963 թվականին։ Անկախությունից հետո՝ 1995թ.-ին վերանշանակվեց որպես Արագածոտնի մարզկենտրոն։

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ

Աշտարակի տնտեսությունը ներառում է արդյունաբերության, գյուղատնտեսության և ծառայությունների ոլորտները։ Քաղաքը, լինելով Արագածոտնի մարզի վարչական կենտրոնը և գտնվելով Երևանից ընդամենը 20 րոպե հեռավորության վրա, զարգանում է որպես տնտեսական և լոգիստիկ հանգույց։ Աշտարակում գործում են մի շարք փոքր և միջին արտադրական ձեռնարկություններ։ Սննդարդյունաբերության ոլորտում հատկապես կարևոր դեր ունեն հացաբուլկեղենի, կաթնամթերքի և պահածոների արտադրությունը։ Աշտարակի բնակավայրերում տեղակայված են նաև գինեգործական գործարաններ։ Քաղաքը և դրա հարակից տարածքները ակտիվ գյուղատնտեսական գոտի են։ Մշակվում են հացահատիկային կուլտուրաներ, բանջարեղեն և մրգեր, զարգացած է նաև այգեգործությունը։ Աշտարակի պատմամշակութային ժառանգությունը, բնական կիրճերը և եկեղեցիները խթանում են զբոսաշրջության զարգացումը։ Քաղաքը ներառված է բազում երթուղիներում՝ ներգրավելով ինչպես հայ, այնպես էլ օտարերկրյա զբոսաշրջիկներին։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Աշտարակի ճարտարապետության բացառիկությունը հիմնականում արտացոլված են նրա փոքր, խաչաձև գմբեթավոր եկեղեցիներում, որոնք կառուցվել են 5-7-րդ դարերում: Դրանք առանձնանում են ներդաշնակ չափերով, պարզ և գրագետ լուծումներով՝ արտահայտելով վաղ հայկական ճարտարապետության զարգացման բարձր մակարդակը։

Յուրահատուկ են նաև հին աշտարակյան տները։ Հանդիպում են 150 և ավելի տարեկան տուն-տնտեսություններ, որոնց յուրահատուկ գեղագիտությունը արտացոլում է 19-րդ դարի ավարտի՝ մինչև Խորհրդային շրջանը կառուցված արտահայտիչ ճարտարապետական ոճը, ներառելով փայտյա պատշգամբներ, քարից և փայտից ձևավորված մուտքի երկար դռներ, պատին փորագրված զարդանախշեր։

Աշտարակի փողոցների կառուցվածքը ևս յուրօրինակ է՝ քաղաքի պատմական և աշխարհագրական առանձնահատկություններին համապատասխան։ Քաղաքը բաժանված է աջ և ձախ ափերի՝ Քասախ գետի երկայնքով։ Այս բաժանումը զգալի ազդեցություն է ունեցել փողոցային ցանցի կազմակերպման վրա։ Աշտարակի պատմական միջուկը գտնվում է գետի աջ ափին։ Այստեղ փողոցները հիմնականում նեղ են, թեք, հաճախ քարապատ, ձևավորված առանց նախապես մշակված հատակագծման՝ բնական լանդշաֆտին համապատասխան։ Փողոցների այս հատվածը պահպանում է ավանդական հայկական բնակավայրի մթնոլորտը՝ փոքր խանութներով, նեղ ճանապարհներով և անցուղիներով։

Քաղաքի ձախ ափը զարգացել է հիմնականում խորհրդային ժամանակաշրջանում։ Այստեղ փողոցները ավելի լայն են, ուղիղ և պլանավորված՝ խորհրդային քաղաքաշինության սկզբունքներին համապատասխան։ Բարձրահարկ շենքերը, շուկան, դպրոցներն ու մշակութային կենտրոնները հիմնականում այս հատվածում են։ Քաղաքի երկու ափերը միմյանց են միանում մի քանի կամուրջներով, այդ թվում՝ պատմական Հին կամուրջով և «Թազա» կամուրջով, որոնք միմյանց են կապում ոչ միայն տարածքները, այլև քաղաքային հին և նոր միջավայրերը։

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ

Աշտարակը ձևավորվել է Քասախ գետի երկու ափերի երկայնքով։ 1950-ականներին կառուցված «Թազա» կամուրջը միացրեց քաղաքի աջ և ձախ ափերը՝ ստեղծելով ներկայիս տարածքային կառուցվածքը։ Այսօր քաղաքը ներառում է մի քանի թաղամաս՝ Աշտարակ (պատմական միջուկ), Մուղնի, Ձախ Ափ, Գիտավան և Բագավան։ Քաղաքի աջ ափում պահպանվել են ավանդական, ազգային ոճով կառուցված առանձնատներ, մինչդեռ ձախ ափում տիպիկ խորհրդային բազմաբնակարան թաղամասեր են՝ կառուցված 1970-ականներին՝ սփյուռքից ներգաղթած ընտանիքների համար։

Աշտարակի հին թաղամասերը շնչում են պատմությամբ․ այստեղ զբոսնելիս կարող եք տեսնել հին բակեր, սրբատաշ քարից տներ, ավանդական ջրհորներ։ Քաղաքի գոգավոր բնույթը, թեք փողոցները և կիրճի եզրին կառուցված եկեղեցիները ստեղծում են անկրկնելի տեսարան։ Այստեղ են տեղակայված նաև Գիտությունների ազգային ակադեմիայի ռադիոֆիզիկայի և էլեկտրոնիկայի, ինչպես նաև Միքայել Տեր-Միքայելյանի անվան ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտները, որոնք ձևավորում են քաղաքի գիտական դիմագիծը։

Քաղաքի հրապարակը, որտեղ կանգնած է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցու հուշարձանը, լավ մեկնակետ է Աշտարակի հետ ծանոթությունն սկսելու համար։ Վերջին տարիներին հրապարակը վերակառուցվել է՝ համալրվելով նոր շատրվաններով, որոնցից մի քանիսը ծառերի տեսք ունեն։ Հրապարակից ոչ հեռու գտնվում է արձակագիր Վարդգես Պետրոսյանի հուշարձանը, որից հետո սկսվում է փողոցը, որն իր ժամանակին հայտնի էր որպես «Թանգարանների փողոց»։ Այժմ գործում է ակադեմիկոս Նորայր Սիսակյանի տուն-թանգարանը, իսկ նախկինում այստեղ է գործել նաև լեզվաբան Գրիգոր Ղափանցյանի թանգարանը։

Մուխսոնց ջրաղացը՝ կառուցված գետի ափին անմիջապես կամրջի տակ, համարվում է տարածաշրջանի ամենամեծներից մեկը։ Չնայած տարածքը ներկայումս մասնավոր է, այցելուները կարող են պարզապես նստել գետի մոտ և վայելել բնության հանգստությունը։ Քիչ ավելի վերև գտնվում է Պերճ Պռոշյանի տուն-թանգարանը։ Այստեղ պահպանվում են գրողի անձնական իրերը, այդ թվում՝ Ղազարոս Աղայանի փորագրած ձեռնափայտը, որով, ինչպես պատմում են, Պռոշյանը զբոսնում էր՝ կատակելով ընկերոջ մասին։

Պռոշյանի թանգարանի մոտակայքում են տեղակայված Աշտարակի երեք հռչակավոր եկեղեցիները՝ Կարմրավորը, Ծիրանավորը և Սպիտակավորը։ Դրանք կապվում են տեղական լեգենդի հետ՝ երեք քույրերի ու Սարգիս անունով երիտասարդի սիրո ողբերգական պատմության մասին։ Եկեղեցիները կոչվել են ըստ քույրերի վերջին օրը հագած զգեստների գույների։ Այս պատմությունը դարձրել է Աշտարակի ձորը ոչ միայն ճարտարապետական, այլև հուզական ու առասպելական նշանակության վայր։ Այս եկեղեցիներից ամենահինը՝ Ծիրանավորը, կառուցվել է նախաքրիստոնեական տաճարի հիմքի վրա և հետագայում վերածվել եռանավ բազիլիկի։ Սպիտակավորը փոքր, սակայն գեղեցիկ կառույց է, որի մուտքերից մեկը բացվում է դեպի քարափը։ Իսկ Կարմրավորը միակն է Հայաստանում, որ պահպանել է իր նախնական կարմիր տանիքը։

Այս եկեղեցիներից ամենահինը՝ Ծիրանավորը, կառուցվել է նախաքրիստոնեական տաճարի հիմքի վրա և հետագայում վերածվել եռանավ բազիլիկի։ Սպիտակավորը փոքր, սակայն գեղեցիկ կառույց է, որի մուտքերից մեկը բացվում է դեպի քարափը։ Իսկ Կարմրավորը միակն է Հայաստանում, որ պահպանել է իր նախնական կարմիր տանիքը։

Քասախ գետի գեղատեսիլ կիրճի վերևում, Աշտարակի պատմական հատվածում է գտնվում Հին կամուրջը՝ միջնադարյան ճարտարապետության ուշագրավ նմուշներից մեկը։ Կամուրջն ընդգրկվում է Հայաստանի ամենամեծ քարե կամուրջների շարքում։ Այն կառուցվել է 1664 թվականին, ինչպես վկայում է պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին, պատվիրատուի՝ Մոծակենց մահտեսի խոջա Գրիգորի նախաձեռնությամբ։ Այդ մասին պատմական արձանագրություն է փորագրված միջին և մեծ կամարների միջև, ճակատային պատին, որը ներկայումս սվաղված է։ Կամրջի ընդհանուր երկարությունը հասնում է 76.2 մետրի, այն պահպանում է իր կառուցման օրիգինալ տեսքն ու կառուցվածքային ամրությունը՝ չնայած դարերի ընթացքին։ Վերջին վերականգնումը իրականացվել է 2004 թվականին, ինչի շնորհիվ կամուրջն այսօր էլ ծառայում է որպես անցում և դիտարժան կետ՝ Աշտարակի բնության ու ճարտարապետության խաչմերուկում։ Կամրջի վրայից բացվում է շքեղ տեսարան դեպի Քասախի կիրճը, իսկ հոսող ջրի ձայնը լրացնում է հանգիստ մթնոլորտը։

Հին կամրջի հարևանությամբ, ուղիղ կիրճի եզրին, գտնվում է Քարե բաղնիքը, որն ամուր ներհյուսված է քաղաքի անցյալին։ Կառուցված է 1900 թվականին՝ որպես Աշտարակի առաջին քարաշեն բաղնիք, և հաճախ անվանվել է նաև «աղքատների բաղնիք»։ Շենքն առանձնանում է իր պարզ, բայց կուռ կառուցվածքով՝ միահարկ է, իսկ մուտքի վերնամասում խորհրդային ժամանակաշրջանում ավելացվել է հնգաթև աստղի քանդակ՝ մեջտեղում մուրճով ու մանգաղով։

ՄՇԱԿՈՒՅԹ

Աշտարակը դարեր շարունակ եղել է գրականության և կրթության կենտրոն։ Այստեղ են ծնվել և գործել հայտնի գրողներ ու մտավորականներ՝ ինչպես Պերճ Պռոշյանը, Վարդգես Պետրոսյանը, այնպես էլ լեզվաբան Գրիգոր Ղափանցյանը։ Քաղաքում գործում են նրանց անունները կրող տուն-թանգարանները, որոնք ոչ միայն պահպանում են հիշողությունը, այլև ծառայում են որպես մշակութային կրթական հարթակներ՝ դպրոցականների և այցելուների համար։

Աշտարակի մշակութային դիմագիծը խորը արմատներով կապված է հոգևոր ժառանգության հետ։ Այստեղ են գտնվում պատմական և ճարտարապետական հռչակ ունեցող մի շարք եկեղեցիներ՝ Կարմրավոր, Սպիտակավոր, Ծիրանավոր, Սուրբ Մարինե։ Դրանք ոչ միայն սրբավայրեր են, այլև գեղարվեստական արժեք ունեցող հուշարձաններ, որոնց շուրջ ձևավորվել են ժողովրդական լեգենդներ ու տոնական ավանդույթներ։

Խորհրդային տարիներին Աշտարակն ունեցել է ակտիվ թատերական կյանք։ Գործել է ժողովրդական թատրոն, տեղի մշակույթի տունը հյուրընկալել է ոչ միայն տեղական ներկայացումներ, այլև հյուրախաղեր Երևանից։ Չնայած ներկայումս թատերական մշտական խմբեր չկան, մշակութային միջոցառումները շարունակվում են՝ հատկապես պետական և եկեղեցական տոների ժամանակ։

Աշտարակը հայտնի է նաև իր խաչքարագործությամբ։ Զաքարյանների և Արծրունիների ժամանակաշրջաններում այստեղ ծաղկում է ապրել խաչքարային արվեստը։ Այս ավանդույթը պահպանվում է մինչ այսօր, և Աշտարակի տարածքում կարելի է տեսնել բազմաթիվ վարպետորեն փորագրված խաչքարեր։

Քաղաքում պահպանվում են մի շարք ավանդական տոնակատարություններ՝ Վարդավառ, Խաչվերաց, Տյառնընդառաջ։ Այս օրերին կազմակերպվում են ժողովրդական խաղեր, համերգներ և գինու փառատոներ, որոնք համադրում են հին սովորույթները ժամանակակից մշակույթի հետ։