Գորիս քաղաք

Տարածքը՝ մոտավորապես՝ 5.039 հա
Բնակչությունը՝ մոտավորապես 29,721 մարդ 2025 թվականի դրությամբ
Համայքների թիվը՝ վարչականորեն ընդգրկում է 9 գյուղ
Հեռավորությունը Երևանից՝ մոտ 240 կմ
Հեռավորությունը մարզկենտրոն Կապանից՝ մոտ 69 կմ

Գորիս քաղաքային բնակավայրը գտնվում է Հայաստանի հարավում՝ Սյունիքի մարզում և հայտնի է իր յուրահատուկ կոլորիտով, քարանձավային բնակավայրերով, մշակութային ժառանգությամբ և հիասքանչ բնությամբ։ Գորիսի համայնքը ընդգրկում է ոչ միայն Գորիս քաղաքային բնակավայրը, այլ նաև Ակներ, Բարձրավան, Խնձորեսկ, Հարթաշեն, Ներքին Խնձորեսկ, Շուռնուխ, Որոտան, Վերիշեն և Քարահունջ գյուղական բնակավայրերը:

ԳՈՐԻՍԻ ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄԸ

Գորիսն անցյալում ունեցել է բազմաթիվ անվանումներ, ներառյալ Գերյուսի, Գուրիայա, Գորես, Հին Կյորես, Կյուրիս, Կուրիս, Ձագեձոր, Զանգեզուր, Զանկյազուր և Կյուրյուս։ Տեղանվան ծագման վերաբերյալ կան տարբեր վարկածներ։ Ըստ լեզվաբանական ուսումնասիրությունների, «Գորիս» անվան հիմքում ընկած են հնդեվրոպական նախալեզվի "գուոռ" («ժայռ») և "էս" («լինել») բառերը, ինչը ենթադրում է «ժայռոտ տեղ» իմաստը։ Հնագիտական տվյալները վկայում են, որ այս վայրում մարդիկ բնակություն են հաստատել դեռ քարեդարյան շրջանում։ Գորիս անվան ամենահին գրավոր հիշատակումը գալիս է ուրարտական ժամանակաշրջանից. մ.թ.ա. 8-րդ դարում Ռուսա Ա թագավորը թողել է սեպագիր արձանագրություն, ուր նշվում է Գուրիայա երկիրը, որը գիտնականները նույնացնում են Գորիսի հետ։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Գորիսը հիմնադրվել է 1870-ին և քաղաք է դարձել 1885-ից։ Այն գտնվում է Երևանից 236 կմ հարավ՝ Վարարակն գետի ափին՝ 1370 մ բարձրության վրա։ Քաղաքի արևելքում՝ Վարարակն գետի ձախափնյա ժայռագոգավորության մեջ, գտնվում էր Հին Գորիսը՝ Կյորեսը, որն աչքի էր ընկնում իր հնագույն ժայռափոր կառույցներով, քարանձավային բնակարաններով և կից շինություններով, որոնց վրա իշխում էր ոչ մեծ ամրոցը։ 1870-ական թթ.-ից այն եղել է Զանգեզուրի գավառի կենտրոնը, իսկ 1920-21-ին դարձել է Լեռնահայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաքը։ 1930-95-ին այն համանուն շրջանի վարչական կենտրոնն էր։

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

Գորիսում զարգացած են էլեկտրաէներգիայի, սննդամթերքի, մանածագործության, կարի, բնափայտի մշակման և փայտե արտադրատեսակների ու էլեկտրասարքավորումների արտադրությունները։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Գորիսը առանձնանում է իր յուրահատուկ ճարտարապետական ոճով, որում համատեղում է ավանդական հայկական քարաշեն բնակելի տները և 19-րդ դարի եվրոպական քաղաքաշինական ազդեցությունները։ Քաղաքը նախագծվել է շախմատաձև հատակագծով՝ հստակ ուղղաձիգ և հորիզոնական փողոցներով, ինչը հազվադեպ է հանդիպում Հայաստանի քաղաքներում։ Գորիսի ավանդական տները կառուցված են տեղական քարից, որն ապահովում է ամրություն ու դիմացկունություն եղանակային փոփոխություններին։ Շենքերը հիմնականում երկհարկանի են․ առաջին հարկերը ծառայում էին որպես արհեստանոցներ, պահեստներ կամ խանութներ, իսկ վերևի հարկերում տեղակայված էին բնակելի տարածքները։
Գորիսում պահպանվել են նաև 19-րդ դարի գեղեցիկ քարաշեն հյուրանոցներ, գինետներ, առևտրային տաղավարներ ու հրապարակներ, որոնք ընդգծում են քաղաքի պատմական և մշակութային հարուստ ժառանգությունը։

ՄՇԱԿՈՒՅԹ

Գորիսը հայտնի է իր հարուստ մշակութային ժառանգությամբ։ Քաղաքում գործում են թանգարաններ, պատկերասրահներ, գրադարաններ և այլ մշակութային կենտրոններ, որոնք ներկայացնում են ինչպես տեղի, այնպես էլ ազգային ու միջազգային մշակույթը։

Ակսել Բակունցի տուն-թանգարան Հիմնադրվել է 1970 թվականին՝ գրողի 90-ամյակի կապակցությամբ։ Թանգարանը տեղակայված է Բակունցի ծննդավայրում և ներկայացնում է նրա կյանքի և ստեղծագործական ժառանգության մասին պատմող բացառիկ ցուցանմուշներ՝ ձեռագրեր, անձնական իրեր, լուսանկարներ և առաջին հրատարակված գրքերը։ Այստեղ անցկացվում են նաև գրական միջոցառումներ, որոնք նպաստում են հայ գրականության տարածմանը։

Գորիսի պատմության թանգարան Հիմնադրվել է 1948 թվականին և ներառում է շուրջ 5000 ցուցանմուշ՝ ներկայացնելով տարածաշրջանի պատմությունը հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը։ Թանգարանում կարելի է տեսնել հնագիտական գտածոներ, միջնադարյան զենքեր, բրոնզե արձանիկներ, ազգային տարազներ և պատմական լուսանկարներ, որոնք ներկայացնում են Գորիսի անցած ճանապարհը։

Գորիսի պատկերասրահ Ստեղծվել է 2001 թվականին քաղաքապետարանի նախաձեռնությամբ։ Այստեղ ցուցադրված են հայ և արտասահմանյան նկարիչների ստեղծագործություններ, որոնք արտացոլում են ինչպես դասական, այնպես էլ ժամանակակից արվեստի միտումները։ Պատկերասրահը պարբերաբար հյուրընկալում է ժամանակավոր ցուցահանդեսներ և արվեստի վարպետության դասեր։

ՍՆՈՒՆԴԸ

Գորիսյան խոհանոցը հայտնի է իր ավանդական հայկական համեղ ուտեստներով։ Այստեղ կարելի է վայելել․

Թոնրախաշ – Մսով, ձավարով, լոբով և ոսպով եփած ուտեստ, որը պատրաստվում է կավե կճուճում թոնրի մեջ։
Չորաթանի թան – Պատրաստվում է չորաթանից, մատուցվում սոխառած յուղով, անանուխով կամ չամանով։
Խաշիլ – Ալյուրից եփված թանձր ուտեստ, որը մատուցվում է չորաթանի թանով և հալած յուղով։
Բանջարեղենով տոլմա – Գորիսին բնորոշ տոլմա, որը պատրաստվում է առանց մսի՝ բանջարեղենով կամ այլ բաղադրիչներով։
Կճախաշ – Ձավարից կամ այլ հացահատիկներից պատրաստված կերակուր, որը հիշեցնում է թոնրի հարիսան։
Լոբավ շորվա – Լոբով պատրաստված ավանդական ապուր:
Խնջլոզ – Հատուկ տեխնոլոգիայով պատրաստված կերակուր, որը հանդիպում է միայն Գորիսում։
Պեքին – Մսային կերակուր, որը պատրաստվում է հատուկ եղանակով՝ գորիսյան ավանդույթներին համապատասխան։
Ծեծած քուֆթա – Հատուկ քարի վրա ծեծված մսից պատրաստված քուֆթա, որը մատուցվում է հալած յուղով։
Աղանձ – Սաջի վրա բոված ցորեն, որը հաճախ խառնում են ընկույզի, դդմի կորիզի, թթի չրի կամ չամիչի հետ։
Փոխինձ – Աղանձած ցորենի աղացած տարբերակ, որն օգտագործվում է խաշիլի կամ պուտի պատրաստման համար։
Պուտ – Փոխինձից պատրաստված քաղցր ուտեստ, որը հաճախ պատրաստվում է Սուրբ Սարգսի տոնին։
Ածիկ – Ջրում թրջված և ծլեցված ցորենից ստացված քաղցր ուտեստ, որը եփվում է ալյուրով և պահվում երկար ժամանակ։
Թոնրի հարիսա (թոնրաճաշ) – Ձավարով և մսով պատրաստված ավանդական ուտեստ, որը եփվում է շատ երկար։
Ճխթթուն (ճախաթթու) – Կարմիր բազուկից պատրաստված պահածո, որը պահվում է ողջ ձմռան ընթացքում։
Թթի օղի – Ավանդական թորած օղի, որն առանձնանում է իր մաքրությամբ և խիտ համով։
Դոշաբ – Թթի հյութից պատրաստված քաղցր նյութ, որը լայնորեն օգտագործվում է մրսածության դեմ։
Տարբեր կանաչեղենային կերակուրներ – Ավելուկով, սիբեխով, բանջարով, դանդուռով, ծնեբեկով, փիփերթով պատրաստված ուտեստներ, որոնք հաճախ չորացվում են ձմռան համար։
Տեղական գինի – Պատրաստվում է Գորիսի տարածաշրջանի հայտնի սև խաղողից, որը համարվում է Հայաստանում լավագույններից մեկը։

Գորիսը Հայաստանի այն եզակի քաղաքներից է, որը համատեղում է պատմական ժառանգությունը, բնության գեղեցկությունը և ժամանակակից հարմարությունները։ Սա այն վայրն է, որտեղ յուրաքանչյուր այցելու կգտնի իր սրտին մոտ զբաղմունք։