Գյումրի

Տարածքը՝ մոտ 4,429 հեկտար
Բնակչությունը՝ մոտ 118,000 մարդ (2025թ. տվյալներով)
Հասանելիություն՝ Երևանից մոտ 126 կմ է, հնարավոր է հասնել մեքենայով, հանրային տրանսպորտով և գնացքով։

Գյումրին Հայաստանի երկրորդ ամենամեծ քաղաքն է և Շիրակի մարզի վարչական կենտրոնը:
Քաղաքը գտնվում է երկրի հյուսիս-արևմուտքում՝ Երևանից շուրջ 126 կիլոմետր հյուսիս: Գյումրին հայտնի է իր հարուստ պատմությամբ, մշակույթով և յուրօրինակ ճարտարապետությամբ: Այն նաև կարևոր տնտեսական, մշակութային և գիտակրթական կենտրոն է Հայաստանում:

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ուրարտուի թագավորության ժամանակաշրջանում ներկայիս Գյումրու տարածքը հայտնի էր որպես Իրդիանի, բնակավայր, որը հիշատակվում է արքա Արգիշտի Ա-ի (մ.թ.ա. 8-րդ դար) արձանագրություններում։ Մ.թ.ա. 6-րդ դարից սկսած տարածքն արդեն հայտնի էր Կումայրի անունով, և ժամանակի ընթացքում հնչյունական փոփոխությունների արդյունքում անվանումը ձևափոխվել է Կումրի, ապա Գումրի, և վերջապես՝ Գյումրի։ 1837 թ.-ին Նիկոլայ I ցարը այցելեց Գյումրի՝ ծանոթանալու կառուցվող բերդի աշխատանքներին, որի տարածքում հետագայում կառուցվեց ուղղափառ Սուրբ Ալեքսանդրայի եկեղեցին, իսկ քաղաքը 1840 թ. բարձրագույն հրամանով անվանվեց Ալեքսանդրապոլ՝ ի պատիվ Սուրբ նահատակ թագուհի Ալեքսանդրայի։ 1924-1990 թթ. քաղաքը կրել է Լենինական անունը՝ ի պատիվ Վլադիմիր Լենինի: Հայաստանի անկախացումից հետո որոշ ժամանակ օգտագործվում էր Կումայրի անվանումը, իսկ 1992 թվականին պաշտոնապես ընտրվեց Գյումրի անունը:

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Գյումրու պատմությունը սկսվում է հնագույն ժամանակներից: Ինչպես վկայում են խորհրդային տարիներին իրականացված հնագիտական պեղումները, այն բնակեցված է եղել դեռևս մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակից։ Տարածքը հիշատակվում է որպես Կումայրի՝ 8-րդ դարով թվագրվող Ուրարտուի թագավորության արձանագրություններում: Ըստ որոշ տեսակետների՝ Կումայրին նույնացվում է նաև Հունական աշխարհագրագետ Քսենոֆոնի "Անաբասիս" աշխատության մեջ հիշատակված Գիմնիաս կամ Գումնիաս քաղաքների հետ: Ուրարտուի թագավորության անկումից հետո՝ մ.թ.ա. 6-րդ դարի երկրորդ կեսին, Կումայրին դարձավ Աքեմենյան կայսրության մաս: Գյումրիի հարավում գտնվող Բենիամին գյուղի մոտ հայտնաբերված արքայական բնակավայրի մնացորդները (մ.թ.ա. 5-2-րդ դարեր) վկայում են տարածաշրջանում Աքեմենյան ազդեցության մասին: Ըստ այլ տեսության, Կումայրին որպես քաղաքային բնակավայր ձևավորվել է մ.թ.ա. մոտ 401 թվականին՝ հունական գաղթականների կողմից: Մ.թ.ա. 331 թվականին տարածքը ընդգրկվում է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շիրակ գավառի կազմում: Մ.թ.ա. 190-ից մ.թ. 1 թվականների ընթացքում Կումայրին գտնվել է Արտաշեսյանների տոհմի իշխանության ներքո, իսկ 1-ին դարում Շիրակի տարածքը հանձնվեց Կամսարականների տոհմին, ովքեր կառավարեցին Կումայրին Հայոց Արշակունիների թագավորության ժամանակաշրջանում:

885 թվականին Բագրատունիների թագավորության ստեղծմամբ տարածքը մտավ վերածննդի շրջան, իսկ 10-րդ դարում զարգացավ Պահլավունիների հովանու ներքո: 13-14-րդ դարերում Գյումրին հերթական անգամ հայտնվեց մոնղոլների և թուրքմեն ցեղերի ազդեցության տակ, ինչի հետևանքով տարածաշրջանը ավերվեց և մասամբ ամայացավ:

19-րդ դարի վերջին, երբ քաղաքը հայտնի էր Ալեքսանդրապոլ անունով, այն դարձավ Ռուսական կայսրության կողմից կառավարվող Արևելյան Հայաստանի ամենամեծ քաղաքը՝ բնակչությամբ գերազանցելով նույնիսկ Երևանին: Այդ շրջանում Գյումրին դարձավ կարևոր մշակութային կենտրոն, ինչպես նաև ռազմավարական նշանակության վայր՝ հանդիսանալով ռուսական զորքերի խոշոր կենտրոնակայան ռուս-թուրքական պատերազմների ժամանակ: Խորհրդային տարիներին քաղաքը վերանվանվեց Լենինական և դարձավ արդյունաբերության ու տեքստիլի արտադրության խոշոր կենտրոն: Սովետական Միության փլուզումից հետո քաղաքը վերանվանվեց Գյումրի:

1988 թվականի ավերիչ երկրաշարժը և դրան հաջորդած խորհրդային կարգերի փլուզումը ծանր հարված հասցրեցին Գյումրիին: Քաղաքը բաժանվեց երկու տարբեր իրականությունների՝ «երկրաշարժից առաջ» և «երկրաշարժից հետո»: Բնակչության մի զգալի մասը ստիպված էր լքել քաղաքը, իսկ մնացածները ստիպված էին գոյատևել դժվար սոցիալական և տնտեսական պայմաններում: Չնայած մինչ օրս Գյումրին կրում է աղետի հետևանքների հետքերը՝ սակայն քաղաքում արդեն ձևավորվել է նոր միջավայր, նոր սերունդ՝ նոր մտածելակերպով և զարգացման ձգտումով: Նորակառույց շենքերը, նոր տեխնոլոգիական և մշակութային նախաձեռնությունները վկայում են քաղաքի վերածննդի ու զարգացման մասին:

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Գյումրին տարբերվում է իր յուրահատուկ 19-րդ դարի քաղաքային ճարտարապետությամբ:
Սկզբնական շրջանում քաղաքի փողոցները նեղ էին, ծուռումուռ և տուֆից շարված խուլ պատերով, իսկ տները՝ ցածր և առանց փողոց նայող պատուհանների: 1836 թվականին հաստատվեց Գյումրու առաջին պաշտոնական հատակագիծը, և քաղաքը դասվեց բերդաքաղաքների շարքին:

19-րդ դարի երկրորդ կեսին քաղաքը վերակառուցվեց կանոնավոր ցանցաձև հատակագծով՝ ռուսական քաղաքաշինական սկզբունքներով: Փողոցները դարձան ավելի հարթ ու երկար, իսկ Ալեքսանդրապոլը երկաթուղային կապ ստացավ Թիֆլիսի, Երևանի և Ղարսի հետ, ինչը մեծապես նպաստեց քաղաքի տնտեսական և մշակութային ծաղկմանը:

Գյումրու հատակագծումը հիմնված է հյուսիս-հարավ և արևելք-արևմուտք ուղղություններով ձգվող փողոցների ցանցի վրա, ինչի արդյունքում քաղաքը բաժանվում էր մեծ (100 × 150 մ) և փոքր (50 × 75 մ) թաղամասերի: Թաղամասերը կառուցված էին 1-2 հարկանի սև և կարմիր տուֆից սրբատաշ քարե տներով, որոնք ձևավորում էին քաղաքի յուրօրինակ ճարտարապետական դիմագիծը: Բնորոշ են գետնափոր, կիսագետնափոր և փակ բակով կոմպլեքս տները, որոնք իրենց շինարարական ոճով արտացոլում են ժամանակի ժողովրդական ճարտարապետության առանձնահատկությունները: Նմանատիպ տների հայտնի օրինակներից են Ձիթողցյանների տունը (1829 թ.) և ժամագործ Մուղսի Ավոյի կառուցած տունը Ձորի բողազ թաղամասում:

Հետագա վերակառուցումների ևս ընթացքում պահպանվել են նախնական հատակագծման սկզբունքները:
Քաղաքի հասարակական կենտրոնը Շուկայի հրապարակն էր, որն այսօր հայտնի է որպես Վարդանանց հրապարակ՝ Գյումրու կարևորագույն քաղաքային միջավայրերից մեկը: Չնայած դարերի փորձությունների և ավերիչ երկրաշարժի հետևանքով կրած կորուստներին, Գյումրին պահպանել է իր յուրօրինակ ճարտարապետական դիմագիծը՝ մնալով 19-րդ դարի քաղաքային հայկական ճարտարապետության յուրահատուկ օրինակ:

ՄՇԱԿՈՒՅԹ

Գյումրին համարվում է Հայաստանի մշակութային մայրաքաղաքը՝ իր թանգարաններով, թատրոններով և երաժշտական ավանդույթներով: Քաղաքում գործում են մի քանի անվանի թանգարաններ, այդ թվում՝ Գյումրու պատմության թանգարանը, Մհեր Մկրտչյանի, Ավետիք Իսահակյանի, Հովհաննես Շիրազի և Սերգեյ Մերկուրովի տուն-թանգարանները, ինչպես նաև Ձիթողցյանների թանգարանն ու Ասլամազյան քույրերի պատկերասրահը:

Թատրոնի կյանքը Գյումրիում սկիզբ է առել 19-րդ դարի կեսերին: Այստեղ է տեղի ունեցել Հայաստանի առաջին օպերային ներկայացումը՝ Արմեն Տիգրանյանի «Անուշ»-ը: Այսօր գործում են Վարդան Աճեմյանի անվան պետական դրամատիկական թատրոնը և մի շարք այլ մշակութային կենտրոններ:

Գյումրին մեծ ազդեցություն է ունեցել հայկական ժողովրդական երաժշտության զարգացման վրա՝ շնորհիվ գուսան Ջիվանու և Շերամի ստեղծագործությունների: Այստեղ են ձևավորվել նաև ժամանակակից երաժշտական խմբեր, ինչպիսիք են Բամբիռը: Քաղաքում անցկացվում է միջազգային "Վերածնունդ" երաժշտական փառատոնը:

1876 թվականին Գ. Սանոյանի կողմից հիմնադրվել է քաղաքի առաջին տպարանը, որտեղ հրատարակվել է նաև Ավետիք Իսահակյանի առաջին գիրքը: 1892 թվականին բացվեց «Այգ» տպարանը, որտեղ լույս են տեսել պատմական գրքեր և Գյումրու առաջին պարբերականը՝ «Ախուրյան»-ը:

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

Գյումրին դեռևս 20-րդ դարի սկզբին զարգացած տնտեսական կենտրոն էր։1902 թվականին այստեղ բացվել է քաղաքի առաջին բանկը: Սովետացման նախաշեմին Ալեքսանդրապոլում գործում էին 31 արտադրական կենտրոններ, ներառյալ գարեջրագործարաններ, օճառագործարաններ և տեքստիլ արտադրամասեր:

Գյումրին (հին Ալեքսանդրապոլը) ավանդաբար եղել է արհեստավորների և մանր առևտրականների քաղաք: Քաղաքում ձևավորվել էին արհեստավորական համքարական կազմակերպություններ, որոնց աշխատանոցները տեղակայված էին ըստ մասնագիտությունների խմբավորված առանձին փողոցներում և շուկաներում: Քաղաքի թաղամասերը ձևավորվել էին աստիճանաբար՝ ավանդական շինարարական սկզբունքներով և ստացել բնակչությանը բնորոշ անվանումներ, ինչպես օրինակ՝ Ձորի բողազ (Ռանչպարների մահլա), Կաթոլիկների թաղամաս (Ֆրանկների մահլա), Ռուսական թաղամաս (Սլաբոտկա), Թուրքական թաղամաս (Թուրքի մահլա) և Բոշի մայլա: Մահլա անվանումը պարսկերենից անցել էր և տեղացիների կողմից աղավաղվել՝ դառնալով «մայլա»:

Խորհրդային շրջանում քաղաքը դարձել է խոշոր արդյունաբերական և տեքստիլի կենտրոն՝ ապահովելով տնտեսության արագ աճ: Այսօր Գյումրին շարունակում է զարգանալ, հատկապես տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, փոքր ձեռնարկատիրության և զբոսաշրջության ոլորտներում:

ՏՐԱՆՍՊՈՐՏ և ԿԱՊ

Գյումրին ունի զարգացած տրանսպորտային համակարգ, որը կապում է քաղաքը Հայաստանի տարբեր շրջանների և Վրաստանի հետ: Քաղաքում գործում է Գյումրու միջազգային օդանավակայանը (Շիրակ օդանավակայան), որն ապահովում է հիմնականում միջազգային թռիչքներ: Գյումրին նաև կապված է հարավկովկասյան երկաթուղու միջոցով, որը հնարավորություն է տալիս ուղևորափոխադրումներ և բեռնափոխադրումներ իրականացնել դեպի Երևանի և Վրաստանի ուղղությամբ: Քաղաքը ունի հարմար ավտոճանապարհային ցանց, ինչպես նաև տեղական և միջքաղաքային տրանսպորտի տարբեր հնարավորություններ:

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ

Գյումրին դառնում է ավելի գրավիչ զբոսաշրջիկների համար՝ շնորհիվ իր պատմական, մշակութային և գեղարվեստական ժառանգության: Այցելուները կարող են ուսումնասիրել Կումայրի պատմական կենտրոնը, վայելել քաղաքի յուրօրինակ մթնոլորտը, ինչպես նաև այցելել տեղական տոնավաճառները և փառատոնները:

Գյումրին զբոսաշրջիկների համար ունի մի շարք ուշագրավ վայրեր, որտեղ համադրվում են պատմությունը, ճարտարապետությունը և մշակույթը`

Կումայրի պատմական թաղամաս՝ Գյումրու հնագույն հատվածը՝ ավելի քան հազար շինություններով, որոնք թվագրվում են 18-19-րդ դարերով: Այն աշխարհի քիչ վայրերից է, որտեղ պահպանվել է իսկական հայկական քաղաքային ճարտարապետություն:
Սև բերդ` 1834-1847 թթ. կառուցված ռուսական կայսերական ամրոց, այսօր ծառայում է որպես արվեստի և մշակույթի կենտրոն:
Մայր Հայաստան հուշարձան՝ կանգնեցվել է 1975 թվականին՝ խորհրդանշելով Հայաստանի ուժն ու հպարտությունը:
Վարդանանց հրապարակ՝ Գյումրու կենտրոնական հրապարակը՝ հուշարձաններով և քաղաքային ակտիվ կյանքով:
Անկախության հրապարակ՝ նվիրված Հայաստանի անկախությանը:
Շարլ Ազնավուրի հրապարակ՝ անվանի ֆրանսահայ երգչի անունով:
Գարեգին Նժդեհի հրապարակ՝ նվիրված ազգային հերոս Գարեգին Նժդեհին:
Գյումրու Կենտրոնական Պարկ՝ հիմնադրված 1920-ականներին, հին գերեզմանի տեղում:
Ավետիք Իսահակյանի արձան՝ տեղադրված քաղաքի սրտում՝ ի պատիվ մեծ գրողի:

ՍՆՈՒՆԴԸ

Գյումրու խոհանոցը առանձնանում է իր ավանդական պարզությամբ, սննդարարությամբ և հարուստ համերով։
Գյումրեցի տանտիկինները միշտ կարևորել են տնական, բարձրորակ բաղադրիչներով պատրաստված կերակուրները, որոնք փոխանցվել են սերնդեսերունդ։ Ավանդական գյումրեցի սեղանը լի է մսային հյութալի ուտեստներով, տնական թթուներով և հատուկ խոհարարական տեխնիկաներով պատրաստված քաղցրավենիքներով։ Այսօր էլ Գյումրու հին փողոցներում կարելի է համտեսել այն ուտեստները, որոնք արդեն հարյուրավոր տարիներ ձևավորել են քաղաքի յուրահատուկ խոհարարական դիմագիծը։ Քյալլան, բուղլաման, պանրխաշը, թավա քյուֆթան և տասնյակ այլ ավանդական կերակուրներ ոչ միայն սնունդ են, այլև մշակույթի մի մասնիկ։

Գյումրու հիմնական ավանդական կերակրատեսակները՝

Քյալլա՝ Տավարի կամ գառան գլխից պատրաստված ավանդական կերակուր, որը մատուցվում է կիտրոնով և կանաչեղենով:
Բուղլամա՝ Գառան կամ տավարի միս՝ դանդաղ եփած իր հյութով և բանջարեղեններով, առանց հավելյալ ջրի:
Պանրխաշ՝ Չորացրած լավաշով և առատ յուղով պատրաստված կերակուր, որը մատուցվում է տապակած սոխով և թարմ լավաշով։
Պոչով ապուր՝ A rich soup prepared with beans and pastry pieces and served with garlic or nuts and butter.
Ավելուկով ճաշ՝ Թեթև թթվաշ ապուր՝ պատրաստված ավելուկի տերևներով, հաճախ հարստացված հացահատիկներով կամ բրնձով:
Արիշտա՝ Տնական, խմորով պատրաստված արիշտա/լապշա, որը նախ բովում են, ապա շոգեխաշում։ Մատուցվում է մածունով։
Չանաղ՝ Տավարի պոչով, լոլիկով, լոբով, ոլոռով և կարտոֆիլով ուտեստ, որը պատրաստվում է կավե ամանում ավանդական ձևով:
Ճլբուր՝ Ձավարով, ձվով և սոխով պատրաստվող կերակուր, որը մատուցում է սխտորով և դաղձով։
Յաղլի՝ Հատուկ շերտավոր խմորով ու երեսին պատված շաքարի փոշով քաղցր խմորաթերթիկ։

Այս ավանդական ուտեստները շարունակում են պահպանել Գյումրու հին խոհանոցին բնորոշ հարուստ և իսկական համերը:

Ալեքսանդրապելի մասին կարդալ ավելին՝
1. Ալեքսանդրապոլ - Արմեն Հայրապետյան
2. Ալեքսանդրապոլ - Կարինե Բազեյան, Գրիգոր Աղայան