Հոռոմայր Վանք

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

📍 Վայրը՝ Լոռու մարզ, Օձուն գյուղից հարավարևելք, Դեբեդ գետի կիրճի եզրին
🌐 Կոորդինատներ՝ մոտավորապես 41.0500° N, 44.6330° E
🕰️ Ժամանակաշրջան՝ հիմնական շինությունները կառուցվել են 12-13-րդ դարերում (առաջին հիշատակումը՝ 7-րդ դ.)
🏷️ Այլ անվանումներ` Ձորաեզրի վանք, Ձորամիջի վանք
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը՝ մայիսից հոկտեմբեր, երբ եղանակը բարենպաստ է և արահետները անվտանգ են։
🛤️ Ինչպես հասնել՝
• Վերին վանք - քայլարշավով Օձուն գյուղից (մոտ 1 կմ, ~30–40 րոպե) դեպի կիրճի եզր
• Ստորին վանք - քայլարշավ, որը պահանջում է լավ ֆիզիկական պատրաստվածություն

ԱԿՆԱՐԿ

Հոռոմայրի վանքը միջնադարյան վանական համալիր է Լոռու մարզում, Դեբեդ գետի կիրճի եզրին, Օձուն գյուղի հարևանությամբ։ Այն բաղկացած է երկու հատվածից՝ վերին Ձորաեզրի վանքից և ստորին Ձորամիջի վանքից, որոնք կառուցվել են 12-13-րդ դարերում: Համալիրը աչքի է ընկնում եզակի տեղադիրքով՝ ժայռի եզրին ու կիրճի խորքում, ինչպես նաև իր ճարտարապետական լուծումներով ու քարանձավային հատվածներով։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

«Հոռոմայր» անվան վերաբերյալ գոյություն ունեն մի քանի վարկածներ։ Ամենատարածված մեկնաբանության համաձայն՝ այն կազմված է «հոռոմ» և «այր» բառերից․ «հոռոմ»՝ «հույն» իմաստով, «այր»՝ «մարդ» կամ «մենավոր»։ Ըստ ավանդազրույցի՝ հույն իշխանի կամ վանականի անունով է կոչվել վանքը, որը ժամանակին ապաստան է գտել այս ժայռերի և քարայրների մեջ։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ անվանումը կապվում է Հերակլ կայսեր կողմից այստեղ 7-րդ դարում եկեղեցու կառուցման հետ, և «հոռոմ» բառը օգտագործվել է որպես հին հայկական անվանում Բյուզանդական կայսրության բնակիչների համար։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Հոռոմայրի վանքը առաջին անգամ հիշատակվում է 7-րդ դարում, սակայն ներկայիս շինությունների մեծ մասը կառուցվել է 12 - 13-րդ դարերում՝ Զաքարե և Իվանե իշխանների հովանավորությամբ։ Համալիրը կազմված է երկու մասից՝ վերին վանք (Ձորաեզրի), որը գտնվում է բարձր սարահարթի եզրին, և ստորին վանք (Ձորամիջի), որը ձգվում է Դեբեդ գետի կիրճի խորքում։ Ստորին վանքի գլխավոր եկեղեցին՝ Սուրբ Նշան, կառուցվել է 1187 թվականին առաջնորդ Սամուելի և իշխանների հովանավորությամբ։ Այս շրջանը համընկնում էր Զաքարյանների իշխանության տարիներին, երբ Լոռին դարձավ մշակութային և հոգևոր վերածննդի կենտրոն։ Եկեղեցու հյուսիսային մուտքի ճակատի քարին փորագրված է Աստվածածնի և մանուկ Հիսուսի բարձրաքանդակը։ Տանիքի զանգակատունը կառուցվել է 1290 թվականին։ Սուրբ Նշան եկեղեցուն կից գտնվում է վանքի երկրորդ՝ նույնպես միանավ եկեղեցին, որի հարևանությամբ 1201 թվականին կառուցվել է փոքրիկ մատուռ։ Համալիրի հյուսիսային հատվածում տեղակայված է քառակուսի հատակագծով, ոչ մեծ աբսիդով ժամատունը (1301 թ.), իսկ դրանից ոչ հեռու պահպանվել են Սուրբ Առաքյալ մատուռի (1216 թ.) ավերակները։ Վանքի տարածքը շրջապատված է գերեզմանատնով, որտեղ պահպանվել են 13-րդ դարի խաչքարեր և տապանաքարեր։ Սարահարթի կառույցների խմբում ընդգրկված են երկու միանավ, թաղածածկ եկեղեցիներ (1206 թ.) և դրանց միջև ու կից կառուցված գավիթը։

Հոռոմայրը ծառայել է ոչ միայն որպես կրոնական կենտրոն, այլև որպես ապաստարան ու կրթության վայր։ Բարդ տեղադրությունը՝ կիրճի եզրին և ժայռերի մեջ, ապահովում էր պաշտպանվածություն հնարավոր հարձակումներից։ Միջնադարյան Հայաստանի քաղաքական անկումներից հետո վանքը աստիճանաբար կորցրեց իր նշանակությունը և մասամբ ավերվեց, սակայն նրա տպավորիչ ճարտարապետությունն ու յուրահատուկ դիրքը պահպանվել են մինչև այսօր։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Ձորաեզրի վանքը, որը Հոռոմայրի վերին հուշարձանախումբն է, բաղկացած է երկու միանավ թաղածածկ եկեղեցիներից և դրանց միջև տեղակայված հավասարակողմ փոքրիկ գավթից՝ շենքերի սիմետրիկ դասավորությամբ, ինչը վկայում է նախագծային հստակ մտահղացման մասին։ Գլխավոր մուտքը բացված է գավթի արևմտյան պատին, և միայն գավթի ներսից կարելի է անցնել եկեղեցիներ. հարավային եկեղեցու մուտքը ուղղված է դեպի գավիթ, իսկ հյուսիսայինինը՝ գավթից դեպի եկեղեցի։ Հյուսիսային եկեղեցին (3.1 մ x 2.45 մ) կառուցված է դեղնաշագանակագույն ֆելզիտից, կիսագլանաձև թաղով ծածկված ուղղանկյուն դահլիճ է՝ երկլանջ կտուրի տակ, որի արևմտյան ճակատը ամբողջությամբ զարդարված է խաչերի պատկերներով։ Հարավային եկեղեցին (3.2 մ x 2.15 մ) սրբատաշ բազալտից է, ունի կիսաշրջանաձև խորան և 1206 թ․-ին կառուցվել է վանքի առաջնորդ Սամուելի կողմից, իսկ արևելյան պատուհանի բարավորին փորագրված է վարպետ Գրիգոր քարգործի անունը։ Գավիթը, կառուցված 13-րդ դարում դեղնաշագանակագույն ֆելզիտից, գրեթե քառակուսի սրահ է (4.35 մ x 4.1 մ)՝ անկյունագծային տեղադրված փոխհատվող կամարներով ուժեղացված թաղով, որն ներքին տարածքում ձևավորում է ութանկյուն։ Այս լուծումը, շենքի փոքր չափերի պատճառով, տարբերվում է նույն դարի խաչվող կամարներով այլ վանական շինություններից։ Գավթի արևմտյան մեծ մուտքը, պատուհանների բացակայության պայմաններում, ծառայում էր նաև որպես լուսամուտ։ Վանքի արևմտյան մասում գտնվում է միջնադարյան գերեզմանոցը՝ մոտ տասնյակ 13-րդ դարի խաչքարերով և ավելի ուշ շրջանի տապանաքարերով։

Ձորամիջի վանքը, բաղկացած է իրար կից շարքում տեղակայված եկեղեցի-զանգակատնից, միջին և փոքր եկեղեցիներից, առանձին կանգնած Սուրբ Աստվածածին ժամատնից, ինչպես նաև մատուռներից, խաչքարերից և ժայռափոր անձավներից։ Գլխավոր եկեղեցին ունի թաղակապ դահլիճ՝ պայտաձև խորանով, որի չորս որմնակամարները պահում են թե՛ թաղածածկը, թե՛ հետագայում ավելացված ութ սյուներով զանգաշտարակը (1290 թ.)՝ դեղնավուն ֆելզիտից սլաքաձև կամարներով։ Մուտքի բարավորին քանդակված է Քրիստոսի դիմաքանդակը՝ երկու կողմում հրեշտակներով և «Յիսուս Քրիստոս» մակագրությամբ, իսկ արևմտյան պատի մոտ շարագրված են նրբին զարդաքանդակներով խաչքարեր, ներառյալ բարձրարվեստ Տերունական խաչքարը (1201 թ.)։ Եկեղեցու արևմտյան կողմը հարում է ժայռին, որի շարունակության վրա քանդակված են տասնյակ 13-14-րդ դարերի խաչաքանդակներ, և այն ունի դուռ դեպի ժայռափոր կլորավուն անձավ՝ տապանաքարերով պատված հատակով։

Միջին եկեղեցին, որը կառուցվել է 12-րդ դարի կեսերին, գտնվում է եկեղեցի-զանգակատան և հարավային փոքր եկեղեցու միջև, ունի թաղակապ դահլիճ և կիսաշրջանաձև խորան, կառուցված է կոպտատաշ բազալտից։ Հարավային փոքր եկեղեցին՝ որն ավելի շուտ մատուռ է, ունի քառակուսուն մոտ համաչափություններ, երկլանջ կտուր և սրբատաշ բազալտե քարեր։ Սուրբ Աստվածածին ժամատունը, տեղակայված գլխավոր եկեղեցուց 25 մ հյուսիս, կառուցվել է 1301 թվականին Իգնատիոս վարդապետի կողմից։ Այն ընդարձակ սրահ է՝ հյուսիս-հարավ ձգվածությամբ, արևելյան ուղղանկյուն ճակատով և կիսաշրջանաձև խորանով, որի պատերին պահպանվել են որմնանկարների հետքեր։ Ծածկը չի պահպանվել, և հավանաբար եղել է փայտե երկլանջ տանիք։ Համալիրի տարածքում և հարակից ժայռերում պահպանվել են անձավներ և օժանդակ շինությունների մնացորդներ, իսկ հարավարևմտյան ժայռի վրա կա մաքուր տաշված բազալտից կառուցված մատուռ։

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ

Հոռոմայրի վանքը ոչ միայն պատմական և ճարտարապետական նշանակալի հուշարձան է, այլև յուրահատուկ արշավային ու զբոսաշրջային վայր Լոռու մարզում։ Այցելուները կարող են բացահայտել երկու հիմնական հատվածները՝ վերին Ձորաեզրի վանքը, որը հասանելի է համեմատաբար հեշտ քայլարշավով Օձուն գյուղից, և ստորին Ձորամիջի վանքը, որը թաքնված է Դեբեդ գետի կիրճի խորքում և հասանելի է միայն ավելի փորձառու ու լավ պատրաստված զբոսաշրջիկների համար։ Տարածքում հնարավոր է ոչ միայն տեսնել միջնադարյան եկեղեցիներ, գավիթներ, խաչքարեր ու ժայռափոր անձավներ, այլև վայելել կիրճի և գետի հիասքանչ տեսարանները։ Ամենահարմար ժամանակահատվածը այցելության համար մայիսից հոկտեմբերն է, երբ արահետները բարենպաստ են, իսկ կիրճի բնությունը՝ ամբողջ վայելքով։ Այցելությունը կարելի է համադրել Օձունի, Սանահինի և Հաղպատի վանական համալիրների շրջայցի հետ՝ ստեղծելով մշակութային և բնապահպանական տպավորիչ ուղևորություն։

ՏԵՂԱԿԱՆ ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ

Հոռոմայրի վանքի հետ կապված տարածքում պահպանվել են մի քանի հետաքրքիր տեղական լեգենդներ, որոնք փոխանցվել են սերնդեսերունդ։ Ամենահայտնի պատմություններից մեկի համաձայն՝ վանքի անվանումը ծագում է «հոռոմ» (հույն) և «այր» (մենավոր, մարդ) բառերից։ Ըստ ավանդազրույցի, վաղ միջնադարում այստեղ ապաստանել է հույն ազնվական կամ վանական, ով լքել էր իր հայրենիքը և այս անանցանելի ժայռերի մեջ գտել էր խաղաղություն ու մենակեցության հնարավորություն։ Մեկ այլ պատմության մեջ նշվում է, որ վանքը կառուցվել է հույն իշխանի հրամանով, որն երազում տեսել էր այս վայրի հրեշտակային պատկերն ու հավատացել, թե այն Աստծո նշան է։ Տեղացիները նաև պատմում են, որ կիրճի խորքում գտնվող վանքի եկեղեցիներում մատուցված աղոթքները հրաշքով փրկել են գյուղերը թշնամու արշավանքներից և ծանր ձմեռներից, իսկ գավթի մոտ գտնվող որոշ խաչքարեր համարվել են պաշտպանական և բուժիչ ուժ ունեցող։