Քաղաք Ջերմուկ

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

📍 Տարածքը՝ մոտ 6 կմ²
👥 Բնակչությունը՝ շուրջ 9372 մարդ
🏘️ Բնակավայրերի թիվը՝ 5, ներառյալ Ջերմուկ քաղաքային համայնքը և Գնդեվազ, Կարմրաշեն, Կեչուտ և Հերհեր գյուղերը
🛣️ Հեռավորությունը Երևանից՝ մոտ 170 կմ
🚗 Ինչպես հասնել՝ ճանապարհը անցնում է գեղատեսիլ Վայոց ձորի կիրճերով։ Ամենահարմար տարբերակը Երևան-Երասխ-Վայք-Ջերմուկ ասֆալտապատ մայրուղին է, որը տևում է մոտ 3,5-4 ժամ։ Հասանելի է նաև հանրային տրանսպորտով՝ Կիլիկիա ավտոկայանից դուրս եկող միկրոավտոբուսներով (մոտ 5 ժամ ճանապարհ), ինչպես նաև տաքսիով կամ մասնավոր փոխադրումով, որի միջին արժեքը կազմում է 22-28 հազար դրամ։

ԱԿՆԱՐԿ

Ջերմուկը՝ Հայաստանի ամենահայտնի առողջարանային քաղաքներից մեկը, գտնվում է Վայոց ձորի մարզում՝ ծովի մակերևույթից 2080 մ բարձրության վրա։ Այն հայտնի է իր հանքային ջրերով, գեղատեսիլ բնությամբ և բարենպաստ լեռնային կլիմայով։ Քաղաքը շրջապատված է անտառապատ լանջերով և լեռնաշղթաներով, ունի հարյուրավոր բուժիչ տաք աղբյուրներ, որոնց հիման վրա ձևավորել է իր առողջարանային վարկանիշը։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

«Ջերմուկ» անվանումը առաջացել է հայերեն «ջերմ» բառից՝ ի նշան տեղանքի տաք հանքային ջրերի, որոնցով էլ այս վայրն առանձնապես հայտնի է եղել դեռ հին ժամանակներից։ Միջնադարյան աղբյուրներում տարածքը հիշատակվում է որպես հայկական գյուղ, որը ավերվել է և հետագայում վերակառուցվել՝ ստանալով Իստիսու անունը (թուրք. isti su՝ «տաք ջուր»)՝ նույն իմաստով, ինչ հայերեն տարբերակը։ 1924 թվականին բնակավայրը կրկին վերանվանվել է Ջերմուկ։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Ջերմուկը որպես բնակավայրը հիշատակվում է դեռևս 13-րդ դարում՝ Ստեփանոս Օրբելյանի «Պատմություն նահանգին Սիսական» աշխատության մեջ։ Սակայն հնագիտական վկայությունները, այդ թվում կիկլոպյան ամրոցի և 13-րդ դարի եկեղեցու մնացորդները, վկայում են, որ Ջերմուկի տարածքը բնակեցված է եղել շատ ավելի վաղ՝ հավանաբար նախաքրիստոնեական դարաշրջանից։

Ջերմուկի տաք, հանքային ջրերը հայտնի են եղել դեռ հին ժամանակներից։ Դրանք օգտագործվել են թե՛ հասարակ ժողովրդի, թե՛ Սյունյաց իշխանների կողմից՝ տարբեր հիվանդությունների բուժման նպատակով։ Դրա ապացույցն են միջնադարում կառուցված լողավազանի մնացորդները, որոնք վերականգնվել են 1860-ականներին ցարական պրիստավ Գևորգ Խանագյանի նախաձեռնությամբ և հայտնի են որպես «Պրիստավի գյոլ»։ Այս ավազանը կարելի է համարել Ջերմուկի առողջարանային մշակույթի խորհրդանիշը։

Չնայած հին պատմությանը, ժամանակակից քաղաքի հիմքը դրվել է միայն 1940 թվականին՝ առաջին առողջարանի կառուցման մեկնարկով։ Այս պահից սկսած Ջերմուկը վերածվել է պլանավոր կառուցապատվող առողջարանային կենտրոնի։ 1967 թվականին այն ստացել է հանրապետական նշանակության քաղաքի կարգավիճակ, իսկ 1970-ին՝ համամիութենական առողջարանի կարգ։ Խորհրդային շրջանում այստեղ կառուցվել են հյուրանոցներ, պանսիոնատներ, հանքային ավազաններ, ըմպելասրահ և այլ ենթակառուցվածքներ, որոնց շնորհիվ Ջերմուկը դարձել է ԽՍՀՄ տարածքում հայտնի առողջարանային ուղղություններից մեկը։

1980-ականներին քաղաքն ուներ շուրջ 10.000 բնակիչ և մոտ 2.000 մահճակալով առողջարանային ֆոնդ։ Սակայն 1990-ականների սոցիալ-տնտեսական դժվարությունների հետևանքով քաղաքը մեծ կորուստներ է կրել և միայն 1990-ականների վերջին և 2000-ականների սկզբին սկսվեց նոր վերելք՝ պայմանավորված մասնավոր ներդրումներով և զբոսաշրջային ենթակառուցվածքների զարգացմամբ։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Ջերմուկի ճարտարապետական կերպարը ձևավորվել է միավորելով բնական լանդշաֆտի հսկայական պոտենցիալը և առողջարանային քաղաքի ֆունկցիոնալ կառուցվածքը։ Քաղաքը կառուցված է սարահարթային լանջերի վրա, որոնք բաժանվում են Արփա գետի գեղատեսիլ կիրճով՝ ստեղծելով յուրօրինակ տարածական հորինվածք։ Գետի աջ և ձախ ափերին կառուցվել են քաղաքի երկու հիմնական մասերը՝ բնակելի և առողջարանային գոտիները, որոնք միացված են մեծ կամրջով (1975 թ.)։ Այս կամուրջը ոչ միայն ինժեներական, այլև գեղարվեստական արժեք ունի՝ բացելով քաղաքի և կիրճի խորհրդանշական տեսարանը։

Առաջին գլխավոր հատակագիծը կազմվել է 1945 թվականին (ճարտարապետ Պ․ Մսրյան), իսկ երկրորդը՝ 1952-ին (ճարտարապետ Փ․ Մանուկյան)։ Վերջին տարբերակը վերամշակվել է 1960-1962 թթ․, ինչի արդյունքում ձևավորվել է Ջերմուկի ներկայիս կառուցապատման համակարգը՝ հստակ բաժանումով առողջարանային, բնակելի և հանգստի գոտիների միջև։ Այդ ժամանակվանից ի վեր սկսվել է քաղաքի նոր փուլը` համադրելով բնության առավելությունները և ժամանակակից քաղաքաշինական մոտեցումները։

Ջերմուկի քաղաքաշինական միջավայրում առանձնանում են առողջարանային համալիրները, որոնց նախագծման մեջ պահպանվել են հայկական ճարտարապետության դասական ձևերն ու բնորոշ նյութերը՝ բազալտ, տուֆ և խեցաքար։ Արձանագրելի են նաև հարթաձև պատշգամբները, կամարային բացվածքները և սյունաշարային ձևավորումները, որոնք ներդաշնակ են լեռնային բնության և լանդշաֆտի գծերին։

Ամենահայտնի կառույցներից են՝

♦ Առողջարան №1 (1962 թ., ճարտ․ Է. Տիգրանյան)
♦ Առողջարան №2 (1963 թ., ճարտ․ Է. Տիգրանյան)
♦ Ըմպելասրահը (1966 թ., ճարտ․ Գ․ Թամանյան)
♦ Լոգարանների համալիր (1969 թ., ճարտ․ Գ․ Թամանյան)
♦ Առողջապահության նախարարության ընդունելությունների սրահը (1952 թ., ճարտ․ Մ․ Գրիգորյան)
♦ Հայկական Ատոմակայանի առողջարանը (1980-ականներ, ճարտ․ Մ․ Միքայելյան, Ս․ Ումեդյան)
♦ ՀԱՄԽ-ի առողջարանը և հասարակական-մարզական համալիրը (ճարտ․ Մ․ Միքայելյան)։

Ջերմուկի նորագույն ճարտարապետությունը պահպանել է խորհրդային շրջանի ժառանգությունը, սակայն համալրվել է ժամանակակից հյուրանոցային համալիրներով՝ ինչպիսիք էին «Գրանդ Ռեզորթ Ջերմուկ», «Արմենիա», «Օլիմպիա», «Նաիրի», «Վերոնա» և այլ հյուրանոցները, որոնք պահպանել են քաղաքի գեղագիտական ոճը՝ ներդաշնակվելով լեռնային միջավայրին։ Ճարտարապետական միջավայրի կարևոր տարր է նաև ըմպելասրահի սյունազարդ տաղավարը, որը դարձել է քաղաքի խորհրդանիշներից մեկը։ Այն համադրում է դասական սյունաշարերի և բնական քարի համադրությունը՝ մարմնավորելով Ջերմուկի «բուժական քաղաքի» գաղափարը։

Ընդհանուր առմամբ, Ջերմուկի ճարտարապետությունը արտացոլում է բնության և մարդու ներդաշնակ համակեցությունը, որտեղ յուրաքանչյուր շենք հարմարեցված է լեռնային կլիմային, իսկ քաղաքի գեղագիտական լուծումները՝ հանգստի և առողջության խորհրդին։

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ

Ջերմուկի տնտեսությունը հիմնված է հիմնականում առողջարանային, զբոսաշրջային և ծառայությունների ոլորտների վրա։ Քաղաքի գլխավոր տնտեսական շարժիչ ուժը նրա բուժական և հանգստի ենթակառուցվածքներն են, որոնք ձևավորվել են դեռ խորհրդային տարիներին և պահպանվել մինչև այսօր՝ դառնալով տարածաշրջանի ամենաակտիվ եկամտաբեր ճյուղերից մեկը։

Հիմնական արտադրական ոլորտը կազմում է հանքային ջրերի արդյունահանումն ու մշակումը, որը սկիզբ է առել դեռևս 1940-ական թվականներին։ 1949 թվականին հիմնադրվել է «Ջերմուկ» հանքային ջրերի գործարանը, որը մինչ օրս հանդիսանում է Հայաստանի ամենահայտնի բրենդներից մեկը։ Գործարանը արտադրում է տասնյակ միլիոնավոր շշեր հանքային ջուր՝ մատակարարելով ինչպես ներքին, այնպես էլ արտահանման շուկաներ (Ռուսաստան, Վրաստան, Եվրոպա և Մերձավոր Արևելք)։ Ջերմուկի հանքային ջրերը քիմիական կազմով մոտ են Ժելեզնովոդսկի և Կառլովի Վարիի ջրերին, ինչի շնորհիվ ստացել են միջազգային ճանաչում։

Բացի հանքային ջրերից, քաղաքում գործում են նաև մի քանի սննդամթերքի վերամշակման ձեռնարկություններ՝ պանրի և կաթնամթերքի արտադրությամբ, ինչպես նաև փոքր էներգետիկ օբյեկտներ՝ ջրաէլեկտրակայաններ և քարհանքեր։ Տեղական բնակչությունը զբաղվում է նաև անասնապահությամբ և այգեգործությամբ, որոնց արտադրանքը հիմնականում սպասարկում է զբոսաշրջային ենթակառուցվածքները (հյուրանոցներ, ռեստորաններ, առողջարաններ)։

Տնտեսության առանցքային ուղղություն է նաև զբոսաշրջությունը, որը համակցում է առողջարանային, էկոտուրիզմի և արկածային տուրիզմի տարրերը։ Քաղաքում գործում են տասնյակ առողջարաններ, հյուրանոցներ և պանսիոնատներ։ Զբոսաշրջային հոսքերի աճին նպաստում են ինչպես առողջարանային բուժման ծառայությունները, այնպես էլ Ջերմուկի հարուստ տեսարժան վայրերը՝ Գնդեվանքը, Կեչուտի ջրամբարը, Ջրահարսի ջրվեժն ու բազմաթիվ զբոսաշրջային արահետներ։

2008 թվականին ՀՀ կառավարության որոշմամբ Ջերմուկը հայտարարվեց զբոսաշրջության կենտրոն, ինչի արդյունքում այստեղ սկսեցին իրականացվել պետական և մասնավոր ներդրումային ծրագրեր՝ ուղղված ենթակառուցվածքների զարգացմանը, զբոսաշրջային ծառայությունների որակի բարձրացմանը և տարածաշրջանային տնտեսական աճին։ Այսօր Ջերմուկը Վայոց ձորի մարզի տնտեսության կարևորագույն կենտրոններից մեկն է՝ իր ներդրումային գրավչությամբ, բնապահպանական մաքրությամբ և բազմաբնույթ տնտեսությամբ։ Այն ունի կայուն ներուժ՝ դառնալու ոչ միայն ազգային, այլև տարածաշրջանային առողջարանային և տուրիստական կենտրոն։

ՄՇԱԿՈՒՅԹ

Ջերմուկը առանձնանում է ոչ միայն իր առողջարանային կյանքով, այլև մշակութային ժառանգությամբ։ Քաղաքում գործում է Հայաստանի ազգային պատկերասրահի Ջերմուկի մասնաճյուղը, որը հիմնադրվել է 1972 թվականին։ Այն ցուցադրում է հայ կերպարվեստի նշանավոր վարպետների՝ Մարտիրոս Սարյանի, Սարգիս Մուրադյանի, Արա Սարգսյանի, Հակոբ Հակոբյանի, Ռուդոլֆ Խաչատրյանի, Կալենց ամուսինների և այլոց աշխատանքները։ Ցուցասրահում պարբերաբար կազմակերպվում են նաև ժամանակակից արվեստի ցուցահանդեսներ և մշակութային միջոցառումներ։

Ջերմուկում պահպանվել են մի շարք պատմամշակութային հուշարձաններ՝ Սուրբ Գայանե եկեղեցին, միջնադարյան մատուռներ, խաչքարեր և հնագույն քարայրային կառույցներ։ Քաղաքի և նրա շրջակայքի տարածքում են գտնվում վանական համալիրներ՝ Գնդեվանք, Գնդեվազի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի, Սուրբ Սիոն վանքը Հերհերում, ինչպես նաև բազմաթիվ ուշ միջնադարյան գյուղատեղիներ, որտեղ պահպանվել են արվեստի և խաչքարագործության եզակի նմուշներ։

Քաղաքում մշտապես կազմակերպվում են մշակութային փառատոններ, երաժշտական միջոցառումներ և արվեստի ցուցադրություններ, որոնք համատեղում են առողջարանային հանգիստն ու մշակութային զարգացումը։ Ներկայումս մշակութային կյանքը համալրվում է նաև նոր ձևաչափերով՝ բացօթյա համերգներ, գեղանկարչական պլեներներ և բնության գրկում անցկացվող միջոցառումներ։

ՏԵՂԱԿԱՆ ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ

Ջերմուկը ոչ միայն առողջարանային, այլև լեգենդների քաղաք է․ հին ավանդույթներն ու բանավոր պատմությունները սերունդներով փոխանցվել են՝ կապված քաղաքի գլխավոր խորհրդանիշների հետ՝ ջուրը, լեռները և բնությունը։

Ամենահայտնի լեգենդը պատմում է Ջերմուկի ջրվեժի առաջացման մասին։ Շատ հին ժամանակներում այսօրվա ջրվեժի տեղում իշխանի դղյակն էր, իսկ իշխանի դուստրը՝ անգերազանցելի գեղեցկուհի։ Նրա ձեռքը խնդրելու էին գալիս աշխարհի տարբեր ծայրերից, սակայն նա սիրահարված էր մի հովվի։ Ամեն գիշեր գեղեցկուհին պարանի միջոցով բարձրացնում էր սիրեցյալին ժայռի վրայի իր դղյակ։ Երբ հայրը բացահայտում է նրանց գաղտնիքը, անիծում է դստերը՝ ասելով, որ եթե կրկին տեսնի հովվին, թող ջրահարս դառնա և այլևս չհայտնվի մարդկանց աչքին։ Գեղեցկուհին չի հնազանդվում հոր կամքին․ երբ հերթական անգամ պարանն կիջեցնում է, որպեսզի սիրեցյալին օգնի բարձրանալ ժայռը, կատարվում է հոր անեծքը՝ նա դառնում է ջրահարս, իսկ նրա կախված վարսերը վերածվում են ջրվեժի։ Այդ ժամանակից ժողովուրդը ջրվեժը կոչում է «Ջրահարսի վարսեր»։

Մյուս լեգենդը պատմում է, թե ինչպես հայտնաբերվել Ջերմուկի բուժիչ աղբյուրները։ Շատ հին ժամանակներում այս տարածքներում որսորդ էր ապրում։ Մի օր նա վիրավորում է եղնիկին և սկսում հետապնդել նրան։ Վիրավոր կենդանին հասնում է տաք աղբյուրներին, մտնում է ջրի մեջ և դուրս գալիս լիովին առողջացած։ Որսորդը ապշում է և հասկանում, որ ջուրը բուժիչ է։ Այդ օրվանից ջրի համբավը տարածվում է ամբողջ երկրով մեկ, իսկ եղնիկը դառնում է Ջերմուկի խորհրդանիշ՝ հավերժ հիշեցնելով բնության բուժիչ զորությունը։

Տեղական ավանդույթներից մեկի համաձայն էլ՝ Ջերմուկի շրջակա լեռներում բնակվել են բարի ոգիներ, որոնք պաշտպանում էին ջրերի մաքրությունը և անտառների անդորրը։ Ասվում է, որ եթե մարդը մաքուր մտքով մոտենար ջրին՝ փնտրելով բուժում կամ խաղաղություն, լեռների հոգիները օրհնում էին նրան։ Այս հավատը դարերով պահպանվել է, և այսօր էլ շատ այցելուներ Ջերմուկ են գալիս ոչ միայն բուժման, այլ նաև հոգևոր ներդաշնակություն գտնելու նպատակով։