Կապան քաղաք

📍 Տարածքը՝ մոտ 36 կմ²
👥 Բնակչությունը՝ շուրջ 32,780 մարդ (2022 թ. տվյալներ) (as of 2022)
🏘️ Համայնքների թիվը՝ ներառում է 39 գյուղական բնակավայր
🛣️ Հեռավորությունը Երևանից՝ մոտ 320 կմ
🚗 Հասանելիություն՝ Հասանելի է Երևանից ավտոմեքենայով շուրջ 5-6 ժամ տևողությամբ։ Գործում է ամենօրյա երթուղի միկրոավտոբուսներով Երևանի «Կիլիկիա» ավտոկայանից։ Առկա է նաև Երևանից Կապան օդային ուղևորափոխադրում, որի չվացուցակները կախված սեզոնից և եղանակային պայմաններից կարող են փոփոխվել։

ԱԿՆԱՐԿ

Կապանը Սյունիքի մարզի ամենամեծ քաղաքն է, որը տեղակայված է Հայաստանի հարավում՝ լեռնային բնական միջավայրում։ Բնակչությունը կազմում է մոտ 32,780 մարդ (2022 թ․ տվյալներով)։ Քաղաքն ունի հարուստ պատմություն, որն սկսվում է դեռևս 5-րդ դարից։ Միջնադարում այն եղել է Սյունիքի թագավորության մայրաքաղաքը։ Կապանը հայտնի է իր բնության գեղեցկությամբ, մշակութային ժառանգությամբ և ռազմավարական դիրքով՝ շրջապատված կիրճերով և ամրոցներով։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Քաղաքի անվան «Կապան» արմատը գալիս է «կիրճ», «նեղ անցք» իմաստից։ 15-րդ դարից հետո անունը թուրքականացված ձևով դարձել է «Ղափան», իսկ Հայաստանի անկախացումից հետո կրկին վերականգնվել է իր պատմական՝ Կապան անվանումը։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Կապանն առաջին անգամ հիշատակվում է հայ պատմագրության մեջ դեռևս մեր թվարկության 5-րդ դարի վերջին՝ որպես բնակավայր։ 10-րդ դարի վերջերից այն արդեն նշվում է որպես քաղաք։ 1938 թվականին, խորհրդային շրջանում, Կապանն ստացել է շրջանային ենթակայության քաղաքի կարգավիճակ, իսկ 1963-ին՝ հանրապետական ենթակայության։

Քաղաքը կառուցված էր ռազմավարական առումով շատ նպաստավոր վայրում։ Նրա արևմուտքում գտնվող Բաղաբերդն ու Բաղակու ամրոցները պաշտպանում էին քաղաքը արևմտյան և հյուսիսարևմտյան կողմերից։ Հյուսիսում անցնող Կապան գետն այստեղ առաջացրել է խոր կիրճ՝ անտառապատ զառիթափ լանջերով և բարձր ժայռերով։ Հարավից քաղաքը շրջապատված էր Արևիկի բարձրաբերձ, ժայռոտ լեռներով, որոնք դարձնում էին այն գրեթե անանցանելի։ Այդ պատճառով Կապանի հյուսիսային և հարավային կողմերը բնականորեն պաշտպանված էին և պարսպապատման կարիք չունեին։ Միակ բաց և ավելի դյուրին մուտքը եղել է արևելքից, ինչն էլ ստիպել է ամրացնել հենց այդ ուղղությունը։ Կապանը 9-րդ դարի վերջից և 10-րդ դարի սկզբից սկսեց արագ զարգանալ։ Ջվանշիր Սիսակյանի որդին՝ Ձագիկ Գ իշխանը, վերակառուցեց և պարսպապատեց քաղաքը։ Այս շրջանում Կապանն առաջինը դարձավ Սյունիքի իշխանանիստը, ապա՝ թագավորության մայրաքաղաքը։ 1103 թվականին քաղաքը ենթարկվել է սելջուկյան թուրքերի հարձակումներին։ Չորթմանի առաջնորդությամբ նրանք կռվի արդյունքում ներթափանցեցին քաղաքի պարիսպներից և չնայած ծանր կորուստներին՝ միջնաբերդի մոտ հազարավոր զոհեր թողեցին, ավերեցին քաղաքը և նահանջեցին։ Այս իրադարձությունից հետո Կապանը աստիճանաբար լքվեց, կորցրեց իր նախկին փառքը և վերածվեց ավերակի։ Այնուամենայնիվ, այն շարունակեց գոյատևել որպես սովորական բնակավայր՝ առանց քաղաքային կարգավիճակի։ 1720-ական թվականներին Կապանի մերձակա Հալիձորի բերդում տեղի են ունեցել հերոսական ինքնապաշտպանական կռիվներ Դավիթ Բեկի առաջնորդությամբ։ Վերջինիս պատվին քաղաքում տեղադրվել է հուշարձան, որը մինչ օրս խորհրդանշում է ժողովրդի ազատագրական պայքարը։ 15-րդ դարի սկզբին Կապանը կրկին ավերվեց։ Այդ շրջանում նրա անունը թյուրքական աղավաղմամբ սկսեց արտասանվել որպես «Ղափան»։ 19-րդ դարի 50-ականներին այսօրվա քաղաքի տարածքում ձևավորվեց նոր բնակավայր, որը ժառանգեց Ղափան անունը։ Հայաստանի անկախությունից հետո քաղաքը վերականգնեց իր պատմական անվանումը՝ Կապան։

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

Կապանը հարուստ է օգտակար հանածոներով։ Քաղաքի գլխավոր տնտեսական միավորը Կապանի լեռնահարստացման կոմբինատն է։ Բացի արդյունաբերությունից, զարգանում են գյուղատնտեսությունն ու ծառայությունների ոլորտը։ Նոր թափ է ստանում նաև զբոսաշրջությունը, հատկապես՝ էկոտուրիզմն ու լեռնագնացությունը։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Կապան քաղաքի ճարտարապետական դիմագիծը առանձնանում է ոչ միայն իր միջնադարյան ժառանգությամբ, այլև խորհրդային շրջանի ճարտարապետական փորձարարություններով։ Դրանց ամենանշանակալի օրինակը համարվում է Սպանդարյան (ներկայում՝ Դավիթ Բեկ) թաղամասը, որը ձգվում է քաղաքի թեք լանջով վեր։ Այս թաղամասի շենքերը ժամանակի ընթացքում դարձել են Կապանի ճարտարապետական այցեքարտը։ Սպանդարյանի թաղամասը նախագծվել է խորհրդային ժամանակաշրջանում՝ հաշվի առնելով Կապանի բարդ լեռնային ռելիեֆը։ Սա կասկադային կառուցապատման՝ Հայաստանում առաջին փորձերից մեկն էր, երբ շենքերը չեն տեղադրվում հարթ մակերեսի վրա, այլ աստիճանաբար բարձրանում են լանջով՝ ստեղծելով յուրահատուկ փուլային կառուցապատում։ Քաղաքի բարենպաստ բնակլիմայական պայմանները հնարավորություն տվեցին ճարտարապետներին փորձարկել այդ ժամանակվա համար նորարարական և համարձակ գաղափարներ։ Նմանատիպ կառուցապատում իրականացվել է երկու թաղամասում` Պերեմենի (Դավիթ Բեկ և Ռաֆայել Մինասյան փողոցներ) և Գես (Բաղաբերդ փողոց) թաղամասերում՝ Կապանից դեպի Քաջարան տանող ճանապարհի երկայնքով։ Ընդհանուր առմամբ կասկադային շինարարության արդյունքում կառուցվել է 18 բնակելի շենք՝ 8-ը Սպանդարյանում և 10-ը Գեսում։ Նախագծի գլխավոր ճարտարապետ Պյոտր Թումանյանը, ըստ նախագծային խմբի անդամ Հայկ Այվազյանի, շուրջ 20 տարի պայքարել է՝ նմանատիպ շենքերի կառուցման թույլտվություն ստանալու համար։ Նրանց համարձակ մոտեցումները ձևավորեցին Կապանի ճարտարապետական յուրօրինակ կերպարը, որը մինչ օրս դիտվում է որպես խորհրդային շրջանի նորարար ճարտարապետության լավագույն օրինակներից։

ՄՇԱԿՈՒՅԹ

Կապանը հարուստ է մշակութային ժառանգությամբ, որն արտահայտվում է թե՛ պատմական, թե՛ ժամանակակից շերտերով։ Քաղաքն ունի ամուր արմատներով ու շարունակվող զարգացմամբ ձևավորված մշակութային միջավայր։

Թանգարաններ և մշակութային կենտրոններ

Կապանում գործում է Երկրագիտական թանգարանը, որը ներկայացնում է Սյունիքի՝ հատկապես Կապանի տարածաշրջանի պատմությունը, հնագիտությունը, ազգագրությունը, ինչպես նաև բնական հարստությունները։ Թանգարանում կարելի է տեսնել վաղ պատմության նմուշներ, կենցաղային իրեր, հնագիտական գտածոներ և միներալների եզակի հավաքածու։ Բացի դրանից, քաղաքում գործում են նաև մշակույթի տուն, ժամանակակից արվեստի սրահ, երաժշտական դպրոց, կերպարվեստի դպրոց, ինչպես նաև քաղաքային գրադարան՝ հարուստ գրքային ֆոնդով։

Թատերական և երաժշտական կյանք

Կապանում ակտիվ գործունեություն է ծավալում ժողովրդական թատրոնը, որտեղ բեմադրվում են ինչպես հայկական, այնպես էլ համաշխարհային դասական ներկայացումներ, կազմակերպվում են համերգներ, ցուցահանդեսներ և փառատոներ։ Քաղաքում նաև գործում են երգչախմբեր, ազգային նվագարանների խմբեր և պարային համույթներ՝ մասնակից լինելով մարզային և հանրապետական միջոցառումներին։ Կապանում գործում է նաև իր տեսակի մեջ եզակի երգեհոնային դահլիճը։

Հուշարձաններ և մշակութային սիմվոլներ

Կապանը հայտնի է Դավիթ Բեկի արձանով, որը տեղադրվել է քաղաքում 1980-ականներին՝ ի հիշատակ ազգային-ազատագրական շարժման հերոսի։ Քաղաքում կան նաև այլ հուշարձաններ՝ ինչպիսիք են Գարեգին Նժդեհի արձանը տեղադրված 2001 թվականին, ինչպես նաև վերջինիս բրոնզաձույլ արձանը տեղադրված Խուստուփի գագաթին։ Բազմաթիվ փողոցների և թաղամասերի անվանումները նույնպես կրում են մշակութային ու պատմական բովանդակություն՝ ստեղծելով հզոր պատմական շերտ հիշողության մեջ։

Տոնական և համայնքային միջոցառումներ

Կապանում ամեն տարի կազմակերպվում են տարաբնույթ մշակութային և համայնքային միջոցառումներ՝ ներառյալ տեղական տոնավաճառներ, աշնանային փառատոներ, (ինչպիսիք են Կորկոտի փառատոնը, Կապանի երաժշտական փառատոնը, ԿապանՖեստը, և այլն), Սյունյաց օրեր և երիտասարդական միջոցառումներ։ Տոնակատարությունները ներառում են ավանդական պարեր, երաժշտություն, ազգային հագուստների ցուցադրություն և տեղական խոհանոցի համտես։

Ժողովրդական արհեստներ և ինքնություն

Քաղաքում պահպանվում են ավանդական արհեստները՝ ասեղնագործություն, փայտագործություն, կավագործություն։ Բնակչության մի հատված զբաղվում է գոբելենագործությամբ ու ձեռքի աշխատանքներով, որոնք կարելի է ձեռք բերել տեղական ցուցահանդես-վաճառքներից։ Այս արհեստները մեծ դեր են խաղում նաև զբոսաշրջության ոլորտում՝ տեղական հուշանվերների տեսքով։

ՍՆՈՒՆԴԸ

Սյունյաց խոհանոցի հիմքում ընկած են լեռնային պայմաններին ու վայրի բնության բարիքներին համահունչ բաղադրիչներ։ Կապանում հատուկ սեր է տածվում չորացրած մսով ուտեստների, վայրի կանաչիներով փլավների և եղինջով աղցանների նկատմամբ։ Գարնան վերջին և ամռան սկզբին լայն տարածում ունեն հերհերով, շմուռով, գինձով և այլ վայրի բույսերով պատրաստված թարմ ուտեստները։

Բնակչության շրջանում պահպանվել են նաև հատուկ եղանակներով պատրաստվող մսային ուտեստների ավանդույթները՝ ծիրանի մսով կեբաբ, քյուֆթա, խաշ և տոլմա, որոնք հաճախ մատուցվում են տնային պատրաստման թթուների և թարմ բուսական զարդարանքների հետ։

• Կորկոտ - Ցորենից պատրաստված ավանդական կերակուր՝ մսով կամ կարագով։ Մատուցվում է տաք վիճակում՝ որպես հիմնական ճաշատեսակ, հատկապես ձմռան ամիսներին։
• Խաշիլ - Ցորենի մանրացված հատիկներից եփվող ուտեստ՝ հաճախ ավելացվում է կարագ և թան։ Հայաստանում ընդունված է մատուցել հատկապես առավոտյան՝ որպես սննդարար նախաճաշ։
• Սյունիքի տոլմա - Տոլմայի յուրահատուկ տարբերակ, որը Սյունիքում հաճախ պատրաստվում է թարմ կամ թթու կաղամբի տերևով, համեմված վայրի կանաչիներով։ Տարբերակվում է հյութալիությամբ և խիտ համով։
• Ղանձատ - Բոված ցորեն՝ հաճախ օգտագործվում է որպես թեթև խորտիկ կամ ավելացվում է ճաշերին՝ համ և հոտ հաղորդելու համար։ Ցորենի ավանդական մշակման ձև, որը տարածված է լեռնային գյուղերում։
• Պսկաթան - Սյունիքի և հարակից լեռնային շրջանների ավանդական, յուրահատուկ ուտեստ է, որը պատրաստվում է պսկաթանով, բուսական յուղով կամ սոխառածով և համեմվում չորացրած ծիտրոնով։