Խորանաշատ Վանք

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

📍 Վայրը - Տավուշի մարզ, Չինարի գյուղից մոտ 2.5 կմ հյուսիս-արևելք, անտառապատ լանջին։
🕰️ Ժամանակաշրջանը - հիմնադրվել է 13-րդ դարի սկզբին։
🌐 Կոորդինատներ - 41.051° N, 45.690° E.
🏰 Այլ անվանումներ - Չինարի վանք։
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը - գարնանից ուշ աշուն, երբ անտառները կանաչ են ու ճանապարհները անցանելի։
⚠️ Հատուկ նշում - վանքը գտնվում է հայ-ադրբեջանական սահմանային գոտու անմիջական հարևանությամբ, որի որոշ հատվածներ ականապատված են։ Այցելությունը հնարավոր է միայն անվտանգության հատուկ կանոնների պահպանմամբ։

ԱԿՆԱՐԿ

Խորանաշատ վանքը գտնվում է Տավուշի մարզում, Չինարի գյուղից շուրջ 2.5 կմ հյուսիս-արևելք՝ անտառապատ լեռան արևմտյան լանջին։ Հիմնադրվել է 13-րդ դարի սկզբին Վանական Վարդապետի կողմից և դարեր շարունակ եղել է Հայաստանի հոգևոր, կրթական ու մշակութային կարևորագույն կենտրոններից մեկը։ Վանքի վարդապետարանում ուսանել են նշանավոր պատմիչներ ու աստվածաբաններ, ստեղծվել են արժեքավոր ձեռագրեր, որոնք այսօր կազմում են մեր միջնադարյան ժառանգության անբաժան մասը։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

«Խորանաշատ» անվանումը ծագում է համալիրի գլխավոր եկեղեցու՝ Սուրբ Աստվածածնի առանձնահատուկ խորանից։ Եկեղեցու ավագ խորանի կիսաբոլորակ պատը զարդարված է բազմախորշ հարդարումներով, որոնք խորհրդանշում են բազմաթիվ փոքր խորանիկներ։ Հենց այս յուրահատկությունից էլ առաջացել է վանքի անունը․ Խորանաշատ նշանակում է «շատ խորաններով»։ Որոշ աղբյուրներում անվան բացատրությունը կապում են նաև վանքի շրջակայքում առկա բազմազան եկեղեցիների և սրբավայրերի առատության հետ։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Վանքը հիմնադրել է Վանական Վարդապետը (1181-1251) Վահրամյան իշխան Վահրամ Բ Գագեցու հովանավորությամբ։ 1220-ականներին Խորանաշատում հիմնադրվել է նշանավոր դպրանոց-վարդապետարանը, որը դարձավ ուսումնական և գիտական կենտրոն։ Այստեղ դասավանդվել են աստվածաբանություն, պատմություն, փիլիսոփայություն, երաժշտություն, բնագիտություն, տոմարագիտություն։ Միջնադարյան նշանավոր գործիչներ՝ Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդան Արևելցին, Գրիգոր Ակներցին և այլք, ուսանել կամ գործել են Խորանաշատում։
1228-1229 թթ. վանքը ենթարկվել է Ջալալ Էդ-Դինի արշավանքների ավերածություններին։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Խորանաշատի վանական համալիրը բաղկացած է մի քանի հիմնական կառույցներից՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի, Սուրբ Կիրակի եկեղեցի, Սուրբ Ճգնավոր եկեղեցի, գավիթ, օժանդակ շինություններ և պարսպապատեր։ Յուրաքանչյուր կառույց իր կառուցվածքով և գեղարվեստական լուծումներով առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում հայկական միջնադարյան ճարտարապետության մեջ։

Սբ․ Աստվածածին եկեղեցի - համալիրի գլխավոր և ամենամեծ շինությունն է։ Արտաքինից ուղղանկյուն, իսկ ներսից խաչաձև հատակագծով գմբեթավոր դահլիճ է։ Բեմի երկու կողմերում կան կրկնահարկ ավանդատներ։ Առանձնահատուկ է ավագ խորանի կիսաբոլորակ պատի բազմախորշ հարդարանքը (12 խորանիկ), որից էլ ստացվել է վանքի «Խորանաշատ» անվանումը։ Արևելյան ճակատին պահպանվել է թևատարած արծվի բարձրաքանդակը՝ Վահրամյան իշխանների զինանշանը։ Եկեղեցու ճարտարապետությունն աչքի է ընկնում մանրազարդ քանդակներով, բազմագույն քարերով և լուսավորության նուրբ լուծումներով։

Սուրբ Կիրակի - փոքր չափերի, ուղղանկյուն հատակագծով և գմբեթավոր կառույց է, որը գտնվում է Սուրբ Աստվածածնից հարավ։ Ներսում զույգ որմնասյուները կրում են թմբուկը, իսկ պատերի եզրերը զարդարված են կիսասյուներով։ Չնայած փոքր չափերին, կառույցը աչքի է ընկնում համաչափությամբ և նրբագեղությամբ։

Սուրբ Ճգնավոր - գտնվում է վանքից արևելք, այժմ կիսավեր վիճակում է։ Նրա հատակագծային լուծումը նման է Սուրբ Կիրակու եկեղեցուն։ Մուտքի և լուսամուտների մոտ պահպանվել են բարձրաքանդակ զարդեր, իսկ բեմի ճակատային հարդարանքները եղել են հյուսածո զարդանախշերով։ Եկեղեցու շրջակայքում կան հին տապանաքարեր, իսկ հարևանությամբ կանգնեցված է խոշոր խաչքար՝ Վանական Վարդապետի գերեզմանի վրա։

Գավիթ - գտնվում է վանքից արևելք, այժմ կիսավեր վիճակում է։ Նրա հատակագծային լուծումը նման է Սուրբ Կիրակու եկեղեցուն։ Մուտքի և լուսամուտների մոտ պահպանվել են բարձրաքանդակ զարդեր, իսկ բեմի ճակատային հարդարանքները եղել են հյուսածո զարդանախշերով։ Եկեղեցու շրջակայքում կան հին տապանաքարեր, իսկ հարևանությամբ կանգնեցված է խոշոր խաչքար՝ Վանական Վարդապետի գերեզմանի վրա։

Պարսպապատեր - համալիրի գլխավոր կառույցները շրջապատված են կոպտատաշ քարերով առանց շաղախի շարված պարսպապատերով, որոնք վանքին տալիս են ամրոցի տեսք և ընդգծում են նրա պաշտպանական նշանակությունը։

CONSERVATION & RESTORATION

Խորանաշատ վանքը դարերի ընթացքում բազմիցս ենթարկվել է ավերածությունների՝ հատկապես 1228-1229 թթ․ Ջալալ Էդ-Դինի արշավանքների ժամանակ։ Հետագա դարերում այն աստիճանաբար կորցրել է իր երբեմնի հզորությունը, իսկ կառույցների մի մասն այսօր հասել է մեզ կիսավեր վիճակում։ Մասնավորապես՝ Սուրբ Ճգնավոր եկեղեցին գրեթե ավերակ է, իսկ Սուրբ Կիրակի եկեղեցին՝ մասնակիորեն ավերված։ Այնուամենայնիվ, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին և գավիթը պահպանել են իրենց ճարտարապետական ամբողջականությունը։
Վանքի ներկայիս պահպանության հարցը բարդանում է պայմանավորված նրա սահմանամերձ դիրքով․ այն գտնվում է հայ-ադրբեջանական սահմանային գոտում, որտեղ առկա են ականապատ տարածքներ։ Սա խիստ սահմանափակում է ինչպես հետազոտական, այնպես էլ վերականգնողական աշխատանքները։ Վերջին տարիներին մասնագետների կողմից իրականացվում են ուսումնասիրություններ և փաստաթղթավորում՝ հետագա վերականգնման հնարավոր ծրագրերի համար։

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ

Խորանաշատ վանքը թաքնված է Տավուշի կուսական անտառներում՝ անմիջապես Ադրբեջանի սահմանին հարակից լանջերին։ Տեղադիրքով պայմանավորված՝ զբոսաշրջային այցելությունները այստեղ այնքան էլ հաճախ չեն լինում, սակայն այս հանգամանքը վանքին հաղորդում է լրացուցիչ խորհրդավորություն և ձգողականություն։ Վանքը ընդգրկված է Հայաստանի պատմական և մշակութային ժառանգության պետական ցուցակում։
Խորանաշատի այցելությունը կարելի է համադրել Տավուշի այլ վանական համալիրների ու բնության տեսարժան վայրերի հետ։ ինչպիսիք են՝ Նոր Վարագավանքը կամ Մակարավանքը, ինչպես նաև զբոսնել Իջևանի ու Դիլիջանի անտառոտ ուղղություններով։ Այսպես, այցելությունը վերածվում է պատմամշակութային և բնագիտական ճանապարհորդության՝ բացահայտելով Հայաստանի հյուսիսային գեղատեսիլ ժառանգությունը։

ՏԵՂԱԿԱՆ ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ

Խորանաշատ վանքի հետ կապված ամենահայտնի ավանդություններից մեկը վերաբերում է Վանական Վարդապետին՝ վանքի հիմնադրին։ Ըստ պատմության՝ նրա գերեզմանի վրա կանգնեցվել է երեք մետրանոց խոշոր խաչքար, որը համարվել է ոչ միայն հարգանքի նշան, այլև հզոր պահապան խորհրդանիշ։ Տեղացիները հավատում էին, որ այդ խաչքարը վանքին ու շրջակայքին պաշտպանում է թշնամական ներխուժումներից։
Մեկ այլ ավանդության համաձայն, վանքի անվանումը՝ «Խորանաշատ», կապված է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու խորանի բազմախորշ պատի հետ։ Ասում էին, թե այդ 12 խորանիկները խորհրդանշում են ոչ միայն եկեղեցու սրբազան հարդարանքը, այլև անթիվ եկեղեցիները, որոնք ժամանակին գոյություն են ունեցել Տավուշի այս հատվածում։ Վանականները հավատում էին, որ յուրաքանչյուր խորանիկ աղոթքի ու օրհնության յուրատեսակ դուռ է, որի միջոցով աղոթքները հասնում են երկինք։
Նշվում է նաև, որ վանքի շրջակայքում՝ անտառների խորքում, ժամանակին եղել են քարայրներ ու թաքստոցներ, որտեղ վանականները պահում էին ձեռագրեր և սրբազան մասունքներ։ Տեղացիների պատմություններով՝ այդ քարայրների լռության մեջ աղոթքի ձայնը երկար արձագանքում էր, կարծես լցնելով ամբողջ ձորը։