Մակարավանք

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

📍 Վայրը՝ Տավուշի մարզ, Աչաջուր գյուղից մոտ 3 կմ հարավ-արևմուտք, Պայտաթափ լեռան լանջին՝ անտառապատ տարածքում։
🌐 Կոորդինատներ: 40°57′32″ N, 45°09′11″ E
🕰️ Ժամանակաշրջան։ 10-13-րդ դարեր (գլխավոր եկեղեցի՝ 1205 թ., գավիթ՝ 1207 թ.)
📝 Այլ անվանումներ` Ագռավավանք
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը՝ Մայիսից հոկտեմբեր

ԱԿՆԱՐԿ

Մակարավանքը Հայաստանի ուշ միջնադարյան ճարտարապետության բարձրարժեք հուշարձաններից է։ Վանական համալիրը կազմված է մի քանի եկեղեցիներից, գավթից, մատուռից, նշխարատնից, օժանդակ շինություններից և գերեզմանոցից։ Այն աչքի է ընկնում բացառիկ ճարտարապետական լուծումներով, բարդ գեղաքանդակներով և խորհրդանշական զարդանախշերով, որոնք բացառիկ են միջնադարյան հայկական արվեստում։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ըստ տեղական լեգենդի՝ 8-րդ դարում Պայտաթափ լեռան ստորոտին կանգնած էր մի փոքրիկ եկեղեցի։ Մի օր, վարպետ Մակարն ու նրա որդին որոշում են վանքի շուրջ ամբողջական համալիր կառուցել։ Որդին, ով երիտասարդ ու տաղանդավոր քանդակագործ էր, քարերն էր փորագրում, իսկ հայրը՝ փորձառու վարպետ Մակարը, շարում էր վանքի պատերը։ Նրանք աշխատում էին գիշեր-ցերեկ, իսկ վարպետը այնքան էր նվիրվել իր գործին, որ ապրում ու գիշերում էր արդեն բարձրացող պատերի տարածքում։ Շինարարության մի փուլում Մակարը նկատում է, որ քարերը կարծես իրար չեն համապատասխանում, իսկ քանդակները կորցրել են իրենց յուրահատուկ ոճը։ Նրա սիրտը կասկածով է լցվում։ Վերևից կանչում է որդուն՝ հարցնելով, թե ինչ է պատահել։ Որդու փոխարեն բանվորներն ասում են, որ նա հիվանդ է։ Մակարը վատ կանխազգացում է ունենում, կարծես զգում է, որ որդին մահացել է։ Այդ պահին վարպետի ներաշխարհն ամբողջովին փոխվում է։ Սակայն, ըստ ավանդության, նա շինարարությունը կիսատ չի թողնում։ Վանքի կառուցումն ավարտելուց հետո՝ բարձրանալով գագաթին, Մակարը ինքն իրեն նետում է ցած՝ միանալով որդուն հավերժության մեջ։ Վարպետ Մակարը թաղվում է վանքի պատի տակ, իսկ վանքը՝ ի պատիվ նրա նվիրվածության և զոհաբերության, անվանվում է Մակարավանք։.

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Մակարավանքը՝ միջնադարյան հայկական կրոնական ճարտարապետության ուշագրավ օրինակներից է՝ զարդաքանդակների ինքնատիպությամբ, ճարտարապետական լուծումների հարուստ տեսականու և բնական միջավայրի հետ ներդաշնակությամբ։ Վանքի մասին միակ գրավոր հիշատակությունը գալիս է Կիրակոս Գանձակեցուց, ով նշում է, որ Հաթերքի իշխան Վախթանգի կինը՝ Արզու Խաթունը, իր դստեր հետ վարագույր է գործել Մակարավանքի համար։ Սա վկայում է վանքի կարևորության և ազդեցիկ հովանավորների առկայության մասին։ Համալիրը կառուցվել է մի քանի փուլով՝ սկսած 10-11-րդ դարերից։

• Հնագույն եկեղեցին, համալիրի հյուսիս-արևելքում, թվագրվում է 10-11-րդ դարերով։
• Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին՝ արտաքինից ութանիստ, ներսից խաչաձև կառույց, կառուցվել է 1198 թվականին՝ Մակարավանքի վանահայր Հովհաննեսի կողմից։
• Գլխավոր եկեղեցին, կառուցվել է 1205 թվականին, ունի գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք՝ արտաքինից ուղղանկյուն, ներսից խաչաձև հատակագծով, երկհարկ ավանդատներով։
• Գավիթը կառուցվել է 1207 թվականին՝ իշխանաց իշխան Վաչե Վաչուտյանի հովանավորությամբ։
• Նշխարատունը, թվագրվում է 13-րդ դարով։

Դարերի ընթացքում Մակարավանքը ծառայել է որպես կարևոր հոգևոր և մշակութային կենտրոն Հայաստանի հյուսիսարևելքում։ Չնայած իր համեմատաբար հեռավոր և անտառապատ վայրում գտնվելուն՝ այն արժանացել է իշխանական հովանավորության և ամրացել իր հոգևոր ազդեցությամբ։ Նրա հարդարանքի շքեղությունն ու ճարտարապետական բարդ կառուցվածքը վկայում են վարպետների բարձր մասնագիտական մակարդակի մասին, ինչպես նաև վկայություն են այն հանգամանքի, որ վանքը դարերի ընթացքում պահպանել է իր դերը՝ որպես հավատքի, տոկունության և հայկական ինքնության խորհրդանիշ՝ պատմության փոթորկոտ շրջափուլերում։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Գլխավոր եկեղեցին, որը կառուցվել է 1205 թվականին, Մակարավանքի ճարտարապետական միջուկն է։ Այն արտաքինից ուղղանկյուն է, իսկ ներսից՝ խաչաձև հատակագծով։ Եկեղեցին ունի գմբեթավոր կառուցվածք, որի կենտրոնական գմբեթը հենվում է չորս հզոր որմնամույթերի վրա։ Խորանի երկու կողմերում տեղադրված են երկհարկ ավանդատներ, ինչը եզակի առանձնահատկություն է հայկական միջնադարյան վանական ճարտարապետության մեջ։ Արևմտյան մուտքը զարդարված է բազմագույն քարերով, որոնք շարված են շախմատաձև դեկորատիվ նախշով։ Հարավային պատի լուսամուտի տակ տեղադրված է բացառիկ քանդակ՝ արծիվ, որը մագիլներով բռնել է ցուլ, ինչը խորհրդանշում է ուժի ու հաղթանակի թեման։ Եկեղեցու ներսը վեհ է, լուսավոր և հագեցած արվեստագիտական մանրամասներով։ Բեմի ճակատը պարուրված է հարթաքանդակներով՝ երկրաչափական պատկերներով, ձկներով, առասպելական արարածներով և վարպետի դիմաքանդակով։

Գավիթը, որը կցված է գլխավոր եկեղեցուն հարավից, կառուցվել է 1207 թվականին իշխանաց իշխան Վաչե Վաչուտյանի պատվերով։ Այն քառակուսի հատակագծով է և ներքին տարածքում կրում է չորս սյուների վրա հենվող կենտրոնակազմ ծածկ։ Գավիթի սյուները, որմնասյուները և գմբեթի հիմքը պատված են բարդ քանդակազարդերով՝ ներառյալ բուսական զարդանախշեր, առյուծների և ցուլերի մենամարտի տեսարաններ, սֆինքսներ և այլ խորհրդանշական պատկերներ։ Արևմտյան շքամուտքը ճոխ ձևավորված է՝ ցուցադրելով բարձրարվեստ հարդարանք։ Գավիթի ներսում պահպանվել են քանդակագործների անվան սկզբնատառեր, ինչը վկայում է վարպետների ինքնության պահպանման մասին և միջնադարյան արվեստի անձնավորված մոտեցման մասին։

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը համարվում է համալիրի ամենավաղ թվագրվող շինությունը, կառուցվել է 1198 թվականին՝ վանահայր Հովհաննես Ա-ի նախաձեռնությամբ։ Այս եկեղեցին ներսից խաչաձև է, իսկ արտաքուստ՝ ութանիստ՝ կենտրոնագմբեթ կառուցվածքով։ Եկեղեցու պատերը զարդարված են առյուծների, թռչունների, վարդյակների և վիշապի ու արագիլի մենամարտի տեսարաններով։ Լուսամուտների և որմնախորշերի շուրջ կիրառված են ճարտարապետական հովհարաձև տարրեր՝ եզակի մանրամասնությամբ։ Իր կառուցվածքով Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հիշեցնում է Անիի Ապուղամերենց եկեղեցին և հանդիսանում է հայկական ճարտարապետության յուրօրինակ օրինակ։

Հին եկեղեցին, որը գտնվում է համալիրի հյուսիս-արևելքում, թվագրվում է 10-11-րդ դարերով և համարվում է համալիրի ամենահին կառույցը։ Այն ներսից խաչաձև է, իսկ արտաքուստ՝ ուղղանկյուն։ Կառուցված է կարմրավուն և բաց աղյուսագույն տուֆից՝ կրաշաղախով։ Հին եկեղեցու գմբեթը կառուցվել է սրբատաշ քարերով, իսկ բեմի ճակատը զարդարված է նուրբ երկրաչափական և բուսական մոտիվներով։ Այս դեկորատիվ մոտիվներն ակնհայտ ազդեցություն են թողել հետագա դարերում կառուցված եկեղեցիների վրա՝ մասնավորապես գլխավոր եկեղեցու հարդարանքի վրա։

Նշխարատունը, որը տեղակայված է հին եկեղեցուն կից, կառուցվել է 13-րդ դարում։ Այն քառակուսի հատակագծով, թաղածածկ, համեմատաբար փոքր չափերի շինություն է։ Ներսում պահպանվել է ավանդական բուխարու խորշ, ինչը վկայում է, որ շինությունը ծառայել է ոչ միայն պաշտամունքային, այլև գործնական նպատակներով՝ որպես մասունքների պահման կամ կրոնավորների կացության տարածք։

Մատուռը, որը կից է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուն հյուսիսից, փոքրածավալ և կիսավեր կառույց է՝ կառուցված բազմերանգ քարերով։ Թաղածածկ է և կառուցվել է համալիրի մյուս կառույցների հետ միաժամանակ։ Չնայած իր փոքր չափսերին, մատուռը ներդաշնակորեն լրացնում է համալիրի ընդհանուր պատկերն ու կառուցվածքային ամբողջությունը։

Աղբյուրի շենքը հայտնաբերվել է պարսպից դուրս՝ վանքից շուրջ 100 մետր հեռավորության վրա։ Այն կառուցված է սրբատաշ քարերով և մասնավորապես հետաքրքրական է իր ճարտարապետական լուծումով՝ ջրի հոսքի ապահովման համար նախատեսված կավե խողովակներով։ Աղբյուրն ու ջրմուղային համակարգը վկայում են, որ համալիրի կառուցման ընթացքում ուշադրություն է դարձվել նաև կենսապահովման պայմաններին՝ ջրամատակարարման, կացության և առօրյա գործունեության համար։

Տնտեսական և օժանդակ շինությունները, որոնք տեղակայված են վանքի հարավ-արևմտյան մասում, ներկայում պահպանվել են մասնակի՝ հիմնականում պատերի տեսքով։ Դրանք, ինչպես նաև հարակից գերեզմանոցներն ու խաչքարերը, ամբողջացնում են վանական կյանքի պատկերն՝ ընդգծելով Մակարավանքի կարևորությունը ոչ միայն որպես հոգևոր, այլև համայնքային կենտրոն։

ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄ

Մակարավանքը, որպես միջնադարյան հայկական ճարտարապետության ու մշակույթի կարևոր հուշարձան, երկար տարիներ գտնվել է կիսավեր և անտեսված վիճակում։ Ժամանակի, բնական աղետների և պատմական շրջափուլերի ընթացքում համալիրի մի շարք կառույցներ վնասվել էին, իսկ որոշ հատվածներ՝ մասնակիորեն ավերվել։

Խորհրդային տարիներին վանական համալիրը հայտնվեց գիտական շրջանակների ուշադրության կենտրոնում։ Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի նախաձեռնությամբ Մակարավանքի տարածքում սկսվեցին պեղումներ և ուսումնասիրման աշխատանքներ։ Տեղանքում աշխատում էին հնագետներ, ճարտարապետներ և վերականգնող վարպետներ, որոնց ջանքերով հնարավոր դարձավ գրանցել, պահպանել և մասամբ վերականգնել վանքի բեկորները։ Շրջակայքից հայտնաբերվեցին սրբատաշ քարեր, քանդված խաչքարեր, վիմագիր արձանագրություններ ու ճարտարապետական տարրեր, որոնք հետագայում վերադրվեցին իրենց նախնական դիրքերին։ Վերականգնման աշխատանքների ժամանակ ջանքեր գործադրվեցին հնարավորինս պահպանել վանքի բնօրինակ տեսքը և նյութական ամբողջականությունը։ Մասնագետները վերականգնեցին քանդված պատերի հատվածներ, մուտքեր, գմբեթի հատվածներ, ինչպես նաև ամրացրին քանդակազարդ տարրերը՝ պահպանելով դրանց պատմական շունչը։ Հետխորհրդային շրջանում վերականգնման և պահպանման հարցերը շարունակվեցին՝ թե՛ պետական ծրագրերի շրջանակում, թե՛ տեղի համայնքի և հոգևոր առաջնորդության աջակցությամբ։ Ներկայումս վանական համալիրը գործում է որպես գործող սրբավայր։ Տարածքն ակտիվորեն մաքրվում է, եկեղեցիների ներքին հատվածները վերականգնվում են, իսկ այցելուների համար ստեղծվում են համապատասխան պայմաններ։

Մակարավանքի պահպանության գործում առանձնահատուկ դեր ունի նաև հոգևոր առաջնորդությունը։ Վանքի ներկայիս վանահայր Տեր Արշավիր քահանա Ասատրյանի նախաձեռնությամբ պարբերաբար իրականացվում են բարեկարգման և նորոգման ծրագրեր, ինչպես նաև հոգևոր ու մշակութային միջոցառումներ, որոնք նպաստում են համալիրի կենսունակության շարունակականությանը։

Այսօր Մակարավանքը ոչ միայն մշակութային ժառանգություն է, այլև ապրող հոգևոր կենտրոն, որի պահպանությունն ու վերականգնումը սերունդների համար ապահովում է հայ մշակույթի ժառանգության շարունակականությունը։