Սաղմոսավանք

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

📍 Վայրը - Արագածոտնի մարզ, Սաղմոսավան գյուղ, Քասախի կիրճի արևելյան եզրին
🕰️ Ժամանակաշրջանը - Ուշ միջնադար (13-րդ դար) ըստ ավանդության՝ ավելի վաղ արմատներով
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը - Գարնանից մինչև աշուն, երբ կիրճն ու շրջապատող բնապատկերները իրենց ամենագեղեցիկ տեսքն ունեն
🛤️ Ինչպես հասնել՝ - Երևանից հյուսիս-արևմուտք մոտ 40 կմ (1 ժամ մեքենայով): Ճանապարհը անցնում է Աշտարակ մայրուղով՝ շարունակվելով դեպի Սաղմոսավան գյուղ։ Սաղմոսավանքը հաճախ այցելում են Հովհաննավանքի հետ համատեղ, որը գտնվում է նույն կիրճի վրա՝ մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա։

ԱԿՆԱՐԿ

Սաղմոսավանքը Հայաստանի միջնադարյան ամենահիասքանչ վանական համալիրներից է։ Այն գտնվում է Քասախի կիրճի վերևում՝ 1614 մ բարձրության վրա, և հայտնի է ոչ միայն իր ցնցող տեսարաններով, այլև որպես միջնադարյան Հայաստանի հոգևոր, մշակութային և կրթական կենտրոն։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

«Սաղմոսավանք» անվանումը ծագում է հայերեն «սաղմոս» բառից։ Ավանդության համաձայն՝ վանքը կոչվել է այդպես, քանի որ այստեղ անընդհատ սաղմոսներ էին կարդացվում, որոնք տարածվում էին կիրճի վրայով՝ դառնալով հավերժական աղոթքի ձայն։ (“psalm”). According to tradition, the monastery was so named because psalms were continuously recited there, echoing across the gorge as a perpetual hymn of faith.

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Սաղմոսավանքի ակունքները ձգվում են դեպի վաղ քրիստոնեական դարաշրջան։ Ավանդության համաձայն՝ Քասախի կիրճի եզրին առաջին վանական համայնքը հիմնել է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը։ Այնուհետև տարածքը դարձավ աղոթքի և ճգնակեցության վայր, որտեղ վանականները կիրճի քարանձավներում մեկուսացված կյանքով ապրելու։ Թեև վանական գործունեությունը այստեղ ծավալվել է դեռ վաղ միջնադարից, վանքը իր ներկայիս տեսքը ստացել է 13-րդ դարի առաջին կեսին՝ ազդեցիկ Վաչուտյան իշխանների հովանավորությամբ, որոնք մեծ դեր ունեին Արագածոտնի քաղաքական ու մշակութային կյանքում։

13-րդ դարը Սաղմոսավանքի ոսկեդարն էր։ 1215 թ․ իշխան Վաչե Ա. Վաչուտյանը ավարտեց վանքի գլխավոր եկեղեցու՝ Սուրբ Սիոնի շինարարությունը։ Կարճ ժամանակ անց կառուցվեց նաև մեծածավալ գավիթը, որը վանական համալիրը դարձրեց ոչ միայն հոգևոր կենտրոն, այլև հավաքատեղի։ Այս դարաշրջանում վանքը վերածվեց մտավորական հզոր օջախի․ այստեղ դպրոց հիմնադրեց միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր պատմիչներից Վարդան Արևելցին, որտեղ դասավանդվում էին աստվածաբանություն, փիլիսոփայություն և մատենագրություն։ Այստեղ ստեղծված Գրատունը Սաղմոսավանքին դարձրեց Հայաստանի ամենահայտնի ձեռագրական կենտրոններից մեկը։

14-17-րդ դարերում վանքը շարունակում էր ծաղկել՝ դառնալով հայ գրավոր մշակույթի պահապաններից մեկը։ Այստեղ մանրակրկիտ կերպով արտագրվում և ուսումնասիրվում էին աստվածաբանական, պատմական և գրական ձեռագրեր։ Գրատունը, որը կառուցվել է 1255 թ․ իշխան Կուրդ Ա. Վաչուտյանի և նրա կին Խորիշահի պատվերով՝ իրենց աղջկա՝ Մամախաթունի հիշատակին, դարձավ այս առաքելության հենասյունը։ Այն նախատեսված էր որպես գրադարան և մատենագրական կենտրոն և նախագծված գիրք պահելու խորշերով և երկնային կարգը խորհրդանշող գմբեթով։ Դժվարին ժամանակներում ձեռագրերը թաքցվում էին Քասախի կիրճի քարանձավներում։ 1912 թ․ քահանա Խաչիկ Դադյանը հայտնաբերեց Վաչե Ա. Վաչուտյանի կազմած ձեռագրացանկը, որում թվարկված էր առնվազն 115 գործ, որոնք ժամանակին պահվել էին Սաղմոսավանքում։

Սակայն 18-րդ դարի կեսերին վանքը աստիճանաբար թուլացավ․ ձեռագրական գործունեությունը դադարեց, իսկ վանական կյանքը գրեթե վերացավ։ 1840 թ․ վանքը այցելած Հովհաննես Շահխաթունյանց եպիսկոպոսը այն նկարագրեց որպես ավերակ ու անտեսված կառույց։ Վերածնունդը սկսվեց 1890 թ․, երբ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Խրիմյան Հայրիկը հրահանգեց վանքի մասնակի վերականգնում։

20-րդ և 21-րդ դարերում վանքին հատկացվեց նոր ուշադրություն՝ որպես պատմամշակութային հուշարձան։ Ամենանշանակալի վերականգնումը կատարվեց 1998-2000 թթ․, երբ Հուշարձանների պահպանության վարչությունը իրականացրեց համալիր վերանորոգման աշխատանքներ։ Վերականգնվեցին գմբեթները, ամրացվեցին պատերը, վերականգնվեցին դեկորատիվ տարրերը։ Վանքը կրկին ստացավ իր միջնադարյան փառքը։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Սաղմոսավանքի համալիրն իր մեջ ներառում է մի շարք կառույցներ, որոնք միասին ձևավորել են Հայաստանի միջնադարյան մշակութային և հոգևոր կարևորագույն կենտրոններից մեկը։ Դրանց շարքում են՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, Գավիթը, Սուրբ Սիոն եկեղեցին, Գրատունը (գրապահոց), միաբանության շինությունները և գերեզմանատունը։ Յուրաքանչյուր կառույց իր գործառույթով և խորհրդով լրացնում է մյուսին՝ ստեղծելով միասնական ու ներդաշնակ հուշարձանախումբ։

Համալիրի սիրտը Սուրբ Սիոն եկեղեցին է, որը կառուցվել է 1215 թ․ Վաչե Ա. Վաչուտյանի կողմից։ Այն արտաքուստ ուղղանկյուն է, իսկ ներսից՝ խաչաձև։ Գմբեթավոր դահլիճն ունի երկհարկանի խորշեր, որոնք կրում են գլանաձև թմբուկը՝ սուր գմբեթով։ Եկեղեցու ճակատները զարդարված են եռանկյունաձև խորշերով։

Արևմուտքից Սուրբ Սիոնին միանում է Գավիթը, չորս սյուներով մեծ դահլիճ, որը կառուցել է Վաչե Ա․ և հետագայում վերանորոգել նրա որդին՝ Կուրդ Ա․։ Այն ծառայել է հավաքների, ուսուցման և ծիսական նպատակների համար։ Գավիթի արևմտյան մուտքն առանձնանում է իր շքեղ դեկորներով․ ուղղանկյուն շրջանակի մեջ տեղադրված են հնգաթև աստղերի և բազմակողմանի պատկերների խճանկարներ, իսկ կողային հատվածներում՝ թանկարժեք քարերով կազմված խաչեր։

Հիմնական եկեղեցու հարավային կողմում գտնվում է Գրատունը, որը կառուցվել է 1255 թ․ Կուրդ Ա․-ի և Խորիշահի պատվերով՝ ի հիշատակ իրենց դստեր՝ Մամախաթունի։ Այն քառակուսի դահլիճ է՝ առանց սյուների, արևելյան կողմում կիսաշրջանաձև խորանով։ Կառույցը եզակի է իր գեղարվեստական լուծումներով․ գմբեթը բազմակողմանի թմբուկի վրա է, որն ավարտվում է սյունազարդ ռոտոնդայով։ Ներսում բազմագույն քարերը դասավորված են ճառագայթաձև, ինչը ստեղծում է գունավոր զարդանախշային էֆեկտ։ Հարավային պատի խորշերը ծառայել են ձեռագրեր պահելու համար։

Համալիրի հարավում, փոքր-ինչ հեռու Սուրբ Սիոնից, գտնվում է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ Այն փոքր գմբեթավոր մատուռ է՝ կիսաշրջանաձև խորանով։ Մուտքը եզերված է ատամնաձև զարդանախշով կամարով, իսկ վերևում պատկերված է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչի որմնանկարը։

Համալիրի հարավում, փոքր-ինչ հեռու Սուրբ Սիոնից, գտնվում է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ Դա համեստ չափերի գմբեթավոր մատուռ է՝ կիսաշրջանաձև խորանով։ Մուտքը եզերված է ատամնաձև զարդանախշով կամարով, իսկ վերևում պատկերված է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչի որմնանկարը։

Համալիրի շուրջը տեղակայված են եղել նաև վանական բնակարաններն ու օժանդակ շինությունները, որոնցից այսօր պահպանվել են միայն ավերակները։ Հյուսիսում ձգվում է գերեզմանատունը, ուր պահպանվել են բազմաթիվ խաչքարեր և տապանաքարեր՝ վկայելով վանքի դարավոր պատմությունը։

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ

Այսօր Սաղմոսավանքը Արագածոտնի ամենաշատ այցելվող վայրերից է։ Երևանին մոտ գտնվելը և կիրճի եզրին ունեցած իր բացառիկ դիրքը դարձնում են այն մատչելի ու գրավիչ թե՛ ուխտավորների, թե՛ զբոսաշրջիկների համար։ Ճանապարհը դեպի վանք անցնում է դաշտերով ու գյուղերով, իսկ վերջնակետում այցելուներին դիմավորում է հանգիստ և զորավոր միջավայր։

Վանքը հատկապես սիրելի է լուսանկարիչների համար․ կիրճի վերևից բացվող տեսարանը Հայաստանի ամենահիասքանչներից է։ Արևամուտին ժայռերը ստանում են ոսկեգույն երանգներ, իսկ վանքը դառնում է խորհրդավոր և գեղարվեստական վայր։ Շատերի համար հենց այս տեսարանը բավարար պատճառ է այցելելու համար։

Տուրիստական երթուղիներում Սաղմոսավանքը հաճախ համադրվում է տարածաշրջանի այլ նշանավոր կետերի հետ՝ ինչպես Հովհաննավանքը, Ամբերդի բերդը կամ Օշականը։ Այս կերպ մեկ ուղևորության ընթացքում հնարավոր է բացահայտել ինչպես միջնադարյան հոգևոր ժառանգությունը, այնպես էլ Հայաստանի պատմական անցյալը

Մշակութասերների համար վանքը եզակի հնարավորություն է տեսնելու, թե ինչպես են համադրվում սրբազան ժառանգությունն ու բնությունը։ Մատչելիությունը, հիասքանչ բնապատկերը և շրջայցային նշանակությունը Սաղմոսավանքը դարձնում են պարտադիր այցելության վայր։

ՏԵՂԱԿԱՆ ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ

Ավանդության համաձայն՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը Քասախի կիրճի երկայնքով հիմնադրել է երկու վանք․ ներքևում գտնվողը կոչվել է Լուսավորչի վանք, իսկ վերևինը՝ Սաղմոսավանք։ Տեղական պատմությունները նաև վկայում են, որ պատերազմի տարիներին վանականները սրբազան ձեռագրերն ու մասունքները թաքցնում էին կիրճի քարանձավներում, որտեղից նաև սաղմոսներ էին կարդում։ Դրանց արձագանքները համարվում էին օրհնություն ամբողջ հովտի համար։