Տաթևի Մեծ Անապատ

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

📍 Վայրը - Սյունիքի մարզ, Տաթև գյուղի հարևանությամբ, Որոտան գետի աջափնյա խոր ձորում, Տաթև վանքի հարավ-արևելքում։
🕰️ Ժամանակաշրջանը - 17-րդ դար (1660 թ․), վերակառուցումներ՝ 18-րդ դարում։
🌐 Կոորդինատներ - 39.3857° N, 46.2456° E
🏷️ Այլ անվանումներ - Տաթևի Անապատ, Մեծ Անապատ, Տաթևի Մենաստան
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը - Գարնան վերջից մինչև ուշ աշուն (մայիսից հոկտեմբեր), երբ ձորի կանաչապատ բնությունը փարթամ է ու գեղեցիկ։
🛤️ Ինչպես հասնել՝ - Տաթև վանք հասնելուց հետո կարելի է քայլել դեպի հարավ՝ հետևելով Որոտանի ձորով իջնող արահետին։ Այլընտրանքային ուղին անցնում է Սատանի կամրջի կողմից՝ դեպի արևելք ձգվող նեղ կիրճով, որը բացվում է դեպի անապատի հովիտը։

ԱԿՆԱՐԿ

Տաթևի Մեծ Անապատը 18-րդ դարի հոգևոր, կրթական ու ճարտարապետական նշանակալի համալիր է՝ կառուցված 1658 թ․ երկրաշարժից կործանված Հարանց անապատի փոխարեն։ Այն հիմնադրել է կաթողիկոս Հակոբ Դ Ջուղայեցին 1660 թ․։ Համալիրը պարփակված է բարձր պարիսպներով՝ ներառելով Սուրբ Աստվածածին եռանավ բազիլիկ եկեղեցին (1663 թ․), գավիթը (1743 թ․, Մելիք Եգան), մատուռ-դամբարանը, սեղանատունը և 64 վանական խցեր։ Անապատը եղել է Սյունիքի հոգևոր ու մշակութային կարևոր կենտրոն, որտեղ կրթվել է նաև Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մովսես Խոտանացին։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Անվանումը՝ Տաթևի Մեծ Անապատ, ծագում է իր աշխարհագրական դիրքից և նշանակությունից։ «Տաթև» բառն առնչվում է հարևան Տաթև վանքին ու համանուն գյուղին, որոնց անունը, ըստ ավանդության, կապված է «տա՛ թև» արտահայտության հետ՝ խորհրդանշելով հոգևոր թռիչք և երկնային բարձրացում։ «Մեծ Անապատ» անվանումը տրվել է՝ տարբերակելու այն Հարանց փոքր անապատից, որի կործանումից հետո 1660-ին միաբանությունը տեղափոխվել է այստեղ։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Տաթևի Մեծ Անապատի հիմնադրման գաղափարը ծագել է 17-րդ դարի կեսերին՝ 1658 թ․ ավերիչ երկրաշարժից հետո, որը կործանել էր Հարանց անապատը՝ Հալիձորի մերձակայքում։ Այդ ժամանակ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Հակոբ Դ Ջուղայեցին, հասկանալով Հարանցի միաբանության տեղաշարժի անհրաժեշտությունը, որոշում է կառուցել նոր անապատ նույն Որոտանի ձորում՝ ավելի ապահով վայրում։ Այսպիսով, 1660 թ․ սկսվում են շինարարական աշխատանքները, որոնք ավարտվում են 1663 թ․՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու կառուցմամբ։ Նոր հիմնադրված անապատը դառնում է Հարանցից եկած վանականների նոր օջախը։ Շուտով այն վերածվում է Սյունիքի կարևոր հոգևոր և կրթական կենտրոնի։ Անապատի համալիրն ընդգրկում էր եկեղեցի, գավիթ, մատուռ, սեղանատուն, խցեր ու տնտեսական շինություններ՝ ձևավորելով ինքնաբավ վանական համայնք։ 1743 թ․, բարեգործ Մելիք Եգանի հովանավորությամբ, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու արևմտյան կողմում կառուցվում է կամարակապ գավիթ-սրահ, որն ավելի է ամրացնում համալիրի ճարտարապետական ամբողջականությունը։

Այստեղ է կրթություն ստացել ապագա Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մովսես Խոտանացին (Սյունեցի), իսկ պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու վկայությամբ՝ անապատում ծառայել է շուրջ 700 միաբան։ Տաթևի Մեծ Անապատը դարձել է գրչության, աստվածաբանության և ձեռագրագրության կարևոր օջախ՝ ներգործելով ողջ Սյունիքի հոգևոր կյանքում։ 18-րդ դարի առաջին կեսին անապատը ոչ միայն կրոնական, այլև ռազմավարական դեր է ստանում։ Դավիթ Բեկի առաջնորդած ազատագրական պայքարի տարիներին այն ծառայում է որպես ապաստարան և հաղորդակցական կետ՝ իր բնական պաշտպանված դիրքի շնորհիվ։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Տաթևի Մեծ Անապատի ճարտարապետությունը հայ միջնադարյան վանական շինարարության բացառիկ օրինակներից է՝ իր ներդաշնակ կառուցվածքով, պաշտպանական և գործառնական հստակ լուծումներով։ Համալիրը կառուցվել է բազալտի ամուր հիմքի վրա՝ թեք, սակայն հարմարավետ տեղանքում, ինչը հնարավորություն է տվել ձևավորել կանոնավոր և համաչափ հատակագիծ։ Տաթևի անապատը շրջապատված է բարձր կրաշաղախ պարիսպներով՝ ուղղանկյուն աշտարակներով ու ամրացված դարպասներով, որոնք ապահովել են և՛ պաշտպանական, և՛ փակ վանական միջավայր։ Համալիրը բաղկացած է երկու հիմնական մասից՝ հիմնական ուղղանկյուն հատվածից, որտեղ տեղակայված են եղել եկեղեցին, գավիթը, մատուռը և խցերը, և հարավային օժանդակ մասից՝ սեղանաձև հատակագծով, որտեղ գտնվում էին տնտեսական շինությունները։

Համալիրի կենտրոնական կառույցն է Սուրբ Աստվածածին եռանավ բազիլիկ եկեղեցին: Եկեղեցին համեմատաբար պարզ, բայց ներդաշնակ հորինվածք ունի՝ երեք նավերով, ուղղանկյուն խորանով և զուսպ քարե դեկորով։ Արևմուտքից եկեղեցուն կից է կառուցվել կամարակապ գավիթ-սրահը՝ Մելիք Եգանի նախաձեռնությամբ (1743 թ․), որը ծառայել է որպես ժողովների, դասախոսությունների և վանական խորհրդակցությունների վայր։ Եկեղեցու հյուսիսային կողմում գտնվում է փոքր գմբեթավոր մատուռ-դամբարանը, որտեղ, ըստ ավանդության, թաղված է անապատի հիմնադիր Արիստակես վարդապետը (մահ․ 1669 թ․)։ Անապատի ներսում կառուցվել են շուրջ 64 խցեր, որոնք տեղակայված են հիմնականում հյուսիսային և արևմտյան պարիսպներին կից։ Դրանց մի մասը երկհարկ և եռահարկ էր, յուրաքանչյուրն ուներ փոքր դուռ և նեղ պատուհան՝ ապահովելով վանական համեստ կյանքի համար անհրաժեշտ լույսն ու օդը։ Հարավային կողմում գտնվում է սեղանատունը՝ երկարավուն կամարակապ կառույց, խոհանոցով, նեղ պատուհաններով և ներսում երկշար քարե սեղաններով։ Այն համարվում է հայկական միջնադարյան կոլեկտիվ ճաշարանների լավագույն օրինակներից մեկը։

Արևելյան հատվածում տեղակայված է աղբյուրը, որն ապահովել է անապատի ամբողջ ջրամատակարարումը։ Աղբյուրի մոտ պահպանվել են նաև կիսավեր տնտեսական շինություններ՝ անասնագոմեր, պահեստներ և մառաններ։ Շինությունների միջև բակային տարածքը ձևավորում է փոքրիկ ներքին բազիլիկ համալիր, որտեղ գտնվում էին ծառեր և այգիներ՝ ստեղծելով ինքնաբավ միջավայր։ Տաթևի Մեծ Անապատի ճարտարապետական առանձնահատկություններից է դրա փակ և ինքնաբավ հորինվածքը․ համալիրն արտաքինից գրեթե չի երևում՝ ձորի խորության և ծառաշատ շրջապատի պատճառով։ Այդ անտեսանելիությունը ոչ միայն պաշտպանական նպատակ ուներ, այլև արտահայտում էր վանական կյանքի մեկուսացված բնույթը։ Այս ամբողջականությունը՝ ճարտարապետական պարզության և ներդաշնակության համադրությամբ, Տաթևի Մեծ Անապատը դարձնում է հայ միջնադարյան վանական համալիրների մեջ արտակարգ գեղարվեստական արժեք ունեցող հուշարձան, որը պահպանել է իր ինքնատիպ շունչը մինչև մեր օրերը։

ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄ

Տաթևի Մեծ Անապատը դարերի ընթացքում ենթարկվել է բազմաթիվ բնական և մարդկային գործոնների ազդեցության։ Ամենախորքային վնասը տեղի է ունեցել 1931 թ․ ավերիչ երկրաշարժի ժամանակ, որի հետևանքով փլուզվել են համալիրի մի շարք շինություններ՝ մասնավորապես արևելյան աղբյուրի հատվածը, խցերի մի մասը և արտաքին պարիսպների որոշ հատվածներ։ Շատ շինություններ մնացել են կիսաքանդ վիճակում, իսկ քարե դեկորները՝ վնասված կամ կորած։

Սովետական ժամանակաշրջանում վանական գործունեությունը դադարեցվել է, ինչի հետևանքով անապատը երկար տարիներ մնացել է անխնամ ու առանց վերականգնման աշխատանքների։ Այդուհանդերձ, իր ամուր քարե կառուցվածքի շնորհիվ համալիրի հիմնական կորիզը՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, գավիթը, մատուռ-դամբարանը և մի շարք խցեր, պահպանվել են մինչև մեր օրերը։ Տեղում պահպանվել են նաև մի քանի հատվածաբար կանգուն պարսպի հատվածներ և սյունային համակարգեր, որոնք հուշում են համալիրի սկզբնական հորինվածքը։

Վերջին տասնամյակներում Տաթևի Մեծ Անապատը ընդգրկվել է պետական հուշարձանների պահպանության ցանկում և դիտվում է որպես վերականգնման առաջնահերթ արժեք Սյունիքի տարածաշրջանում։ Տեղական համայնքների, Տաթևի վանքի և մի շարք մշակութային կազմակերպությունների ջանքերով պարբերաբար իրականացվել են մաքրման, տարածքի բարեկարգման և ուսումնասիրական աշխատանքներ։ Վերականգնման ծրագրերի նպատակն է ոչ միայն պահպանել ճարտարապետական կառույցները, այլև ստեղծել զբոսաշրջային այցելության անվտանգ պայմաններ և վերականգնել անապատի մշակութային նշանակությունը։

ՏԵՂԱԿԱՆ ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ

Տաթևի Մեծ Անապատի հետ կապված են բազմաթիվ ավանդություններ և ժողովրդական պատմություններ, որոնք վկայում են ոչ միայն դրա հոգևոր նշանակության, այլև ժողովրդի խոր հավատքի մասին։

Ամենահայտնի պատմություններից մեկի համաձայն՝ երբ Հարանց անապատը կործանվում է 1658 թ․ երկրաշարժով, նրա վանականները գիշերով լսում են խորհրդավոր ձայն, որը նրանց հուշում է շարժվել դեպի հյուսիս՝ դեպի այն վայր, որտեղ գետն ու լեռները հանդիպում են։ Նրանք առաջնորդվում են այդ ձայնով և կանգ են առնում Որոտանի ձորի այն մասում, որտեղ այսօր գտնվում է Մեծ Անապատը։

Այլ պատմություն է պահպանվել անապատի աղբյուրի մասին, որն, ըստ հավատալիքի, հայտնվել է աղոթքից հետո։ Վանականներից մեկը երկար օրեր ծոմ է պահում և խնդրում Աստծուց նշան, որ ընտրած վայրը պիտանի է նոր վանքի համար։ Երբ նա ավարտում է իր աղոթքը, գետնի տակից ջուր է բխում՝ ձևավորելով այն աղբյուրը, որը դարեր շարունակ սնուցել է անապատը։ Այդ ջուրը համարվել է «սրբազան և բուժիչ», և տեղացիները մինչև այսօր հավատում են, որ աղբյուրից խմելը բերում է ներքին խաղաղություն և հոգևոր մաքրություն։

Մեկ այլ ավանդություն պատմում է Արիստակես վարդապետի մահվան մասին՝ ով ըստ հավատալիքի, իր վերջին օրը հավաքել է միաբաններին և ասել․ «Երբ այս վայրը լռի, թող լեռները խոսեն մեր փոխարեն»։ Ասում են, որ նրա մահից հետո ձորի վրա երկար ժամանակ արձագանքել է քամու ձայնը՝ հիշեցնելով վարդապետի խոսքերը։ Նրա գերեզմանը, որը գտնվում է մատուռ-դամբարանում, համարվել է ուխտատեղի՝ հատկապես հուլիսի վերջին շաբաթներին։ Տեղացիներն այսօր էլ պատմում են, որ լուռ գիշերներին, երբ քամին անցնում է Որոտանի ձորով, լսվում են հեռավոր զանգերի և աղոթքի մեղմ ձայներ, որոնք իբր գալիս են Մեծ Անապատից՝ հիշեցնելով այնտեղ երբեմնի ապրած հարյուրավոր միաբանների աղոթական կյանքը։