Վանեվան վանական համալիր

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

📍 Վայրը - Գեղարքունիքի մարզ, Արծվանիստ գյուղի արևելյան մասում, կիրճի խորքում՝ Սևանա լճից հարավ։
🕰️ Ժամանակաշրջանը - Վաղ միջնադար (9–10-րդ դդ.), գլխավոր եկեղեցի՝ 903 թ․
🌐 Կոորդինատներ - 40.146° N, 45.515° E
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը - Գարնանից մինչև ուշ աշուն՝ մայիսից հոկտեմբեր, երբ կիրճի արահետները անվտանգ են և բնությունը՝ ամբողջ գեղեցկությամբ։
🛤️ Ինչպես հասնել՝ - Երևանից՝ Սևան-Գավառ-Մարտունի մայրուղով մինչև Արծվանիստ գյուղ, այնուհետև մոտ 1 կմ հողային ճանապարհ և քայլարշավային արահետ՝ դեպի կիրճի ներքևում գտնվող վանքը։

ԱԿՆԱՐԿ

Վանեվանի վանական համալիրը Հայաստանի վաղ միջնադարյան հոգևոր և ճարտարապետական ժառանգության արժեքավոր հուշարձաններից է։ Այն գտնվում է Գեղարքունիքի մարզի Արծվանիստ գյուղի հարավային կիրճում՝ շրջապատված բազալտե ժայռերով և անտառապատ լանջերով։ Համալիրը հիմնադրվել է 9-րդ դարի սկզբին և բաղկացած է մի քանի եկեղեցիներից, գավիթից, խաչքարերից ու գերեզմանատնից։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Վանեվանքի անունը ծագում է «վան» բառից՝ հայերենում նշանակելով վանք, մենաստան կամ հոգևոր կենտրոն։ «Վանեվան» նշանակում է «վանքերի վանք» կամ «մեծ վանք», ինչը խորհրդանշում է համալիրի երբեմնի նշանակությունը՝ որպես տարածաշրջանի գլխավոր հոգևոր կենտրոններից մեկը։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Վանեվանի վանական համալիրը հիմնադրվել է 9-րդ դարի սկզբին և հանդիսացել է տարածաշրջանի կարևոր հոգևոր կենտրոններից մեկը։ Համալիրը կառուցել է հայոց սպարապետ Շապուհ Բագրատունին՝ իր քրոջ՝ Սյունյաց իշխանուհի Մարիամի հսկողությամբ։ 914 թվականին այստեղ է թաղվել արաբական արշավանքի ընթացքում զոհված հայոց թագավոր Սմբատ Ա Բագրատունին, ինչի հետևանքով Վանեվանը դարձել է նաև ազգային հիշատակի վայր։ 10-րդ դարի վերջին ապագա թագավոր Գագիկ Ա Բագրատունին վերակառուցել է վանքը և ավելացրել գավիթ։ Հետագա դարերում՝ 13-14-րդ դդ., վանքը ստացել է բազմաթիվ նվիրատվություններ, սակայն 16-րդ դարում թուրքական ցեղերի արշավանքների հետևանքով լքվել է։ Վանական կյանքը վերականգնվել է միայն 19-րդ դարի երկրորդ կեսին, երբ վանահայր Թեոդորոս Շիրակացու նախաձեռնությամբ (1871–1880 թթ.) իրականացվել են վերանորոգման աշխատանքներ։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Վանեվանի վանական համալիրը դասական օրինակ է հայկական միջնադարյան եկեղեցաշինության, որտեղ պարզ կառուցվածքը համադրվում է գեղագիտական նորարարության հետ։ Գլխավոր եկեղեցին՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, կառուցված է կոպտատաշ բազալտից, իսկ կամարներն ու գմբեթը՝ տուֆից։ Ներքին հորինվածքը քառախորան է, արևելյան կողմում՝ զույգ ավանդատներով։ Կենտրոնական կամարների համակարգը յուրահատուկ լուծում ունի․ դրանք աստիճանաբար լայնանում են՝ անկյունային կապերի ներդրման շնորհիվ։ Այս ճարտարապետական մոտեցումը նորամուծություն էր իր ժամանակի համար և հանդիպում է նաև Տաթևի վանքի կառուցվածքում։ Գլխավոր եկեղեցու թմբուկը ութանիստ է՝ ներսից և դրսից, դրսում պահպանվել է շինարարական արձանագրությունը։ Գմբեթը կանգուն է մինչ այսօր, մինչդեռ հարևան եկեղեցու գմբեթն ու թմբուկը փլված են։ Վանքի հարավային մասում պահպանվել է գավիթը, որտեղ գտնվում է հայտնի Մելիքսեթ եպիսկոպոսի խաչքարը, ընդգրկված ՀՀ պատմամշակութային հուշարձանների ցանկում։ Համալիրը շրջապատված է հին գերեզմանոցով, խաչքարերով և քարաշեն պարիսպների մնացորդներով։ Վանքի հետևում գտնվող աղբյուրը և քարանձավը, ըստ ավանդության, ծառայել են որպես գաղտնի ելք ներխուժումների ժամանակ։

ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄ

Վանեվանի վանական համալիրը դարերի ընթացքում բազմաթիվ անգամներ է ենթարկվել բնական և մարդկային վնասների՝ սողանքների, երկրաշարժերի ու ավերիչ արշավանքների հետևանքով։ 16-րդ դարում գյուղի ամայացմանը զուգահեռ վանքը լքվել է, իսկ շինությունները մասամբ փլուզվել են։ Վանական կյանքի վերածնունդը սկսվել է 19-րդ դարի երկրորդ կեսին, երբ վանահայր Թեոդորոս Շիրակացին նախաձեռնել է համալիրի նորոգումը։ 1871-1880 թթ. կատարվել են հիմնական վերանորոգական աշխատանքներ՝ ամրացվել պատերը, վերականգնվել տանիքը և մաքրվել տարածքը։ Խորհրդային տարիներին վանքը գրանցվել է որպես պետական պահպանության տակ գտնվող պատմամշակութային հուշարձան, իսկ անկախության շրջանից հետո ընդգրկվել է Հայաստանի Հանրապետության պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակում։ Այսօր Վանեվանը պահպանվում է ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության «Պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի հսկողությամբ։ Կատարվում են պարբերական ուսումնասիրություններ և մասնակի ամրակայման աշխատանքներ՝ նպատակ ունենալով պահպանել վանքի պատմական կառուցվածքն ու միջավայրային հավասարակշռությունը։

ՏԵՂԱԿԱՆ ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ

Ըստ ավանդության՝ վանքի հետևում գտնվող քարանձավը և աղբյուրը ծառայել են որպես գաղտնի անցուղի, որով վանականներն ու գյուղացիները փրկվել են թուրքական արշավանքների ժամանակ։ Կարծիք կա, որ այդ անցքը դուրս է գալիս կիրճի վերին հատվածում՝ ապահովելով գաղտնի ելք դեպի լեռները։ Տեղացիները նաև պատմում են, որ վանքի աղբյուրի ջուրը համարվել է օրհնված և բուժիչ․ մարդիկ եկել են այստեղ տարբեր հիվանդություններից ազատվելու հավատով։ Ասվում է, որ եթե ուխտավորն իր ցանկությունն արտաբերի աղբյուրի մոտ լուռ աղոթքով, ապա այն անպայման իրականանում է։ Մեկ այլ լեգենդի համաձայն՝ երբ թշնամիները մոտեցել են վանքին, վանականները բարձրաձայն աղոթել են Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչին, և գմբեթից իջած լույսը կուրացրել է հարձակվողներին, փրկելով վանքը կործանումից։