Զորաց Քարեր

📍 Վայրը՝ Սիսիան քաղաքից 3 կմ հյուսիս, Սյունիքի մարզ, Հայաստան
🌐 Կոորդինատներ: 39°33′02″N, 46°01′43″E
🕰️ Ժամանակաշրջանը՝ մ.թ.ա. III-I հազարամյակներ
📝 Այլ անվանումներ՝ Քարահունջ, Ցից քարեր
🌿 Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը՝ գարուն - աշուն

ԱԿՆԱՐԿ

Զորաց Քարերը, որը հայտնի է նաև որպես Քարահունջ կամ Ցից քարեր, հանդիսանում է Հայաստանի և Կովկասի տարածաշրջանի ամենաառեղծվածային և տպավորիչ հնագիտական կոթողներից մեկը։ Պետական պահպանության ներքո գտնվող պատմամշակութային արգելոցը զբաղեցնում է 7 հա տարածք և ունի ավելի քան 200 բազալտե քարեր, որոնցից որոշներն ունեն մինչև 3 մ բարձրություն և 10 տոննա քաշ։ Քարերը նշանավորվում են շրջանաձև անցքերով, որոնք համարվում են հետազոտության առարկա։ Նախնական հետազոտությունները վկայում էին, որ այն կարող էր ծառայել որպես հնագույն աստղադիտարան, սակայն նոր ուսումնասիրությունները պարզել են, որ այն ավելի շատ եղել է ծիսական և թաղման համալիր։ Նրա պատմությունը ձգվում է մ.թ.ա. 1900-1700 թվականներից մինչև ուշ բրոնզի դար և երկաթի դար։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Զորաց Քարերի վերաբերյալ առաջին ակադեմիական հիշատակումը կատարվել է 1931 թվականին ազգագրագետ Երվանդ Լալայանի կողմից։ Հաջորդ տասնամյակներում, հատկապես 1960-70-ական թվականներին, իրականացվել են լայնածավալ հնագիտական հետազոտություններ՝ Գ. Ա. Արեշյանի, Օ. Խնկիկյանի, Պ. Ավետիսյանի և Շ. Կրոլի ղեկավարությամբ։ Պեղումների արդյունքում պարզվել է, որ տարածքը շարունակաբար օգտագործվել է որպես թաղման և ծիսական համալիր։ Հայտնաբերվել են բրոնզե զարդեր, ապարներով պատրաստված ու օբսիդիանից գործիքներ, ինչպես նաև հին կավե կոտորակներ։ 2018 թվականին Հայաստանի Ամերիկյան Համալսարանը՝ ՀՀ Մշակույթի նախարարության հետ համատեղ, իրականացրել է տարածքի առաջադեմ օդային և լազերային քարտեզագրում, ինչը հնարավորություն է տվել բացահայտել հուշարձանի զարգացման նոր մանրամասներ։ Այս ուսումնասիրությունները հաստատել են, որ Զորաց Քարերը սկզբում ծառայել է որպես ծիսական կենտրոն, իսկ ավելի ուշ վերածվել է ամրացված համալիրի։ Պեղումների ընթացքում հայտնաբերվել են դամբարանային սենյակներ և թաղման կառույցներ, որոնք թվագրվում են մ.թ.ա. 1900-1100 թվականներով, ինչպես նաև Կանագեղի և Մինգեչաուրի ոճին բնորոշ բրոնզի դարի գունավոր խեցեղեն։ Բացի այդ, գտնվել են ուշ Ուրարտական շրջանի (մ.թ.ա. 700-500 թթ.) և Աքեմենյան-Երվանդյան շրջանի (մ.թ.ա. 500-200 թթ.) արտեֆակտներ։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Զորաց Քարերը բաղկացած է մի քանի հիմնական կառուցվածքային տարրերից. կենտրոնական շրջանաձև քարային համալիր, հյուսիսային և հարավային թևեր ձևավորող զուգահեռ կանգուն քարերի շարքեր, հյուսիս-արևելյան ուղղությամբ ձգվող քարե ուղի, պարուրաձև սյունաշարք, ինչպես նաև ամբողջ հարթակի վրա ցրված առանձին կանգուն քարեր։ Բազալտե քարերից շատերի վերին մասից մոտ 15-20 սանտիմետր հեռավորության վրա առկա են շրջանաձև անցքեր, որոնք, ենթադրաբար, նախատեսված են եղել քարերը տեղափոխելու նպատակով միջով պարանի անցկացման համար։ Այդ անցքերը, որոնք ընդլայնվել են մինչև 12 սանտիմետր տրամագծի, հավանաբար կատարվել են քարե և օբսիդիանից գործիքներով։ Որոշ հնագետներ նաև նկատել են, որ անցքերի դիրքը համընկնում է արեգակի և լուսնի դիրքերին։ Ավելի ուշ, համալիրը մասամբ ծածկվել է պաշտպանական պատով, որը, ըստ ենթադրությունների, կառուցվել է մ.թ.ա. 2-րդ դարում՝ Արտաշես I Մեծի իշխանության տարիներին։

ԼԵԳԵՆԴՆԵՐ ԵՎ ՏԵՂԱԿԱՆ ԱՎԱՆԴՈՒՅԹՆԵՐ

Զորաց Քարերի մասին առասպելներն ու ավանդույթներն ավելի են խորացնում նրա խորհուրդը։ Տեղացիները այն անվանում են «Հայկական Սթոունհենջ», և տարածված են լեգենդներ, ըստ որոնց՝ քարերը ժամանակին ծառայել են որպես հնագույն աստղադիտարան։ Տեղական բանահյուսության համաձայն՝ դիտորդները կարողացել են քարերի մեջ եղած խորհրդավոր անցքերով հետևել արեգակի և աստղերի ծագումին ու մայր մտնելուն։ Չնայած ժամանակակից հնագիտական բացատրություններին, այս վայրը շարունակում է պահպանել հոգևոր խորհրդանշական նշանակություն՝ հանդիսանալով նյութական և սրբազան աշխարհների սահմանագիծ։

Սերունդներ շարունակ Սիսիանի բնակիչները փոխանցել են Զորաց Քարերի մասին հետաքրքիր բանավոր ավանդույթներ։ Աստղագիտական լեգենդներից բացի, քարերը կապվել են հին աստվածությունների և ոգիների հետ։ Շատ տարեցներ հավատում են, որ քարերի շուրջ հատուկ ձևով շրջելը բերում է հաջողություն և բուժիչ էներգիա։ Վկայություններ կան, որ քարերի կենտրոնական շրջանակի մոտ անցկացվել են հարսանեկան և սեզոնային ծեսեր, որոնց ընթացքում կատարվել են աղոթքներ և արարողություններ բերրիության, լավ բերքի և պաշտպանության համար։

ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄ

Զորաց Քարերը Հայաստանի մշակույթի նախարարության հսկողության տակ գտնվող պետական պահպանության հուշարձան է։ Պահպանման աշխատանքներն ուղղված են եղել առավել խոցելի քարերի կայունացմանը, էրոզիայի կանխարգելմանը և այցելուների հոսքի վերահսկմանը՝ հուշարձանի վնասվածությունը նվազեցնելու նպատակով։ 2018 թվականին իրականացված օդային քարտեզագրման նախագիծը զգալիորեն նպաստել է հուշարձանի փաստաթղթավորման և մշտադիտարկման գործընթացին։ Սիսիանի տեղական նախաձեռնությունները խթանում են կրթական ծրագրերը և պատասխանատու տուրիզմը՝ ապահովելու հուշարձանի երկարաժամկետ պահպանությունը։

ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ

Զորաց Քարերը համարվում է Կովկասի տարածաշրջանում պահպանված ամենահին մեգալիթյան հուշարձանը։ Չնայած նրա ձևը մակերեսային նմանություններ ունի Սթոունհենջի հետ, Զորաց Քարերը եզակի է իր չափերով, կառուցվածքի բարդությամբ և հայկական մշակութային նշանակությամբ։ Այն մնում է Հայաստանի հին քաղաքակրթության հզոր խորհրդանիշը՝ արժեքավոր պատկերացում տալով վաղ ծիսական և աստղագիտական ավանդույթների մասին։ 2018 թվականին իրականացված օդային և հողի վրա հիմնված հետազոտությունը մինչ օրս համարվում է Զորաց Քարերի վերաբերյալ ամենաարդյունավետ և համապարփակ ուսումնասիրությունը։