Հայաստանում եզդիների համայնքը ձևավորվել է 19-րդ դարի երկրորդ կեսին՝ տարածաշրջանում տեղի ունեցող քաղաքական և սոցիալական փոփոխությունների արդյունքում։ Եզդիները ազգային փոքրամասնություն են, որոնք պատմականորեն կապված են Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջանի՝ մասնավորապես Քրդստանի լեռնային շրջանների հետ (ներկայիս Թուրքիա, Իրաք, Սիրիա և Իրանի որոշ տարածքներ):

Եզդիների առաջին խոշոր հոսքը դեպի Հայաստան սկսվել է 1828-1829 թվականների ռուս-պարսկական և ռուս-թուրքական պատերազմներից հետո։ Պատճառը Օսմանյան կայսրությունում իրենց նկատմամբ իրականացվող կրոնական հալածանքներն էին։ Եզդիների կրոնը՝ եզդիականությունը, առանձնանում է իր մոնոթեիստական համակարգով և համարվում էր օտար և անհանդուրժելի մուսուլմանական մեծամասնության կողմից, ինչը նրանց ենթարկում էր ճնշումների։

Հայաստան տեղափոխված եզդիները հիմնականում հաստատվել են Արագածոտնի և Շիրակի մարզերում, որտեղ կլիման բարենպաստ էր գյուղատնտեսությամբ զբաղվելու համար։ Նրանց գյուղերը գտնվում էին հիմնականում Արագած լեռան ստորոտին, որտեղ վերջիններս կարողացել են վերականգնել իրենց ավանդական ապրելակերպը՝ զբաղվելով անասնապահությամբ և գյուղատնտեսությամբ։ Այս տարածքներում ստեղծված եզդիական գյուղերը մինչ օրս պահպանում են եզդիների ավանդական մշակույթն ու սոցիալական կառուցվածքը։

Ժամանակի ընթացքում եզդիները Հայաստանում ստեղծել են նաև իրենց հոգևոր կենտրոնը։ Այս կարևորագույն վայրը Ակնալիճի եզդիական տաճարն է, որը բացվել է 2019 թվականին Արագածոտնի մարզի Ակնալիճ գյուղում։ Այն համարվում է աշխարհի ամենամեծ եզդիական տաճարը և եզդիական համայնքի կրոնական ու մշակութային հզորության խորհրդանիշը։

ԱԿՆԱԼԻՃԻ «ՄԱԼԱԿԵ ՏԱՈՒՍԻ» ԵԶԴԻԱԿԱՆ ՏԱՃԱՐ 

[caption id="attachment_12721" align="alignright" width="800"] Aram Vardanyan[/caption]

Տաճարի կառուցումը սկսվել է 2012 թվականին և ավարտվել 2019 թվականին՝ հանդիսավոր բացման արարողությամբ։ Կառուցման նախաձեռնությունը հովանավորել է եզդի բարերար Միրզա Սլոյանը, իսկ նախագծումը և շինարարական աշխատանքները իրականացվել են տեղական ճարտարապետների և մասնագետների մասնակցությամբ։

Տաճարը կառուցվել է յուրահատուկ ճարտարապետական ոճով՝ ներառելով 25 մետր բարձրությամբ գմբեթ և յոթ աշտարակներ, որոնք նվիրված են եզդիական կրոնի յոթ սուրբ հրեշտակներին։ Շինարարության ժամանակ օգտագործվել են բարձրորակ տեղական նյութեր, և մեծ ուշադրություն է դարձվել տաճարի դեկորատիվ ու խորհրդանշական տարրերին՝ ներառյալ Մալակե Տաուսի խորհրդանիշերը։

Գլխավոր գմբեթ: Տաճարը ունի 25 մետր բարձրությամբ կենտրոնական գմբեթ, որը խորհրդանշում է եզդիական կրոնի տիեզերական կառուցվածքը՝ ընդգծելով աստվածային էներգիայի կենտրոնացումը:
Յոթ աշտարակներ: Տաճարի շուրջ կառուցվել են յոթ փոքր աշտարակներ, որոնք խորհրդանշում են եզդիական կրոնի յոթ սուրբ հրեշտակներին: Այս հրեշտակները կարևոր դեր ունեն եզդիական հավատքում՝ որպես տիեզերքի պահապաններ:
Մալակե Տաուսի արձանը: Տաճարի բակում տեղադրված է եզդիական կրոնի գլխավոր սրբի՝ Մալակե Տաուսի արձանը: Մալակե Տաուսը եզդիական կրոնում ներկայացվում է որպես բարության և աստվածային լույսի կրող:
Տաճարի դետալները: Տաճարի ինտերիերն ու էքստերիերը զարդարված են եզդիական խորհրդանշական պատկերներով և զարդանախշերով: Տաճարի գունավոր ուրվագծերը արտացոլում են արևի և տիեզերքի հետ կապը, որոնք եզդիական հավատքի կարևոր բաղադրիչներն են:
Կրոնական նշանակություն: Տաճարը ծառայում է որպես աղոթատեղի եզդիական համայնքի համար: Այն առանձնահատուկ նշանակություն ունի եզդիական կրոնի գլխավոր տոների, այդ թվում՝ Խեդրը Նաբիի և Ծամոյա Սարե Սալեի ժամանակ: Տաճարի տարածքում գործում է եզդիական կրոնի պատմության և ավանդույթների ուսուցման կենտրոն, որտեղ երիտասարդ սերունդներին փոխանցում են իրենց մշակութային և կրոնական ժառանգությունը:

ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ ԵԶԴԻՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

♦ Եզդիական համայնքը: 2022 թվականի մարդահամարի տվյալներով՝ Հայաստանում բնակվում է 31,079 եզդի։ 2011 թվականի մարդահամարի տվյալներով գրանցվել է 35,272 եզդի, իսկ 2001 թվականին՝ 40,620 եզդի։.

[caption id="attachment_12722" align="alignright" width="800"] By Aram Vardanyan[/caption]

♦ Եզդիների հավատը։ Եզդիները հավատում են մեկ Աստծու, որն արարչագործության առաջին ակունքն է։ Սակայն նրանց կրոնի գլխավոր կերպարը Մալակե Տաուսն է, որը համարվում է հրեշտակապետը և Աստծո երեք փոխակերպումներից մեկը։ Այն ներկայացվում է սիրամարգի սիմվոլիկայով:

♦ Լալիշը։ Լալիշը եզդիական կրոնի սրբազան կենտրոնն է, որը գտնվում է Իրաքի հյուսիսում։ Այն համարվում է եզդիների գլխավոր ուխտատեղին, որտեղ հավաքվում են ամբողջ աշխարհից եզդիները՝ մասնակցելու կրոնական արարողություններին:

♦ Եզդիների լեզուն։ Եզդիների լեզուն քրդերենն է՝ քուրմանջի բարբառը, որը մեծ մասամբ օգտագործվում է գրավոր և բանավոր հաղորդակցման համար:

♦ Եզդիական հարսանիքները։ Եզդիական հարսանիքները յուրահատուկ են իրենց ավանդույթներով։ Ըստ հին սովորույթների՝ հարսանիքները տևում են երեք օր և ուղեկցվում են ազգային երգերով ու պարերով։

♦ Եզդիների ամուսնությունը։ Եզդիական ավանդույթների համաձայն՝ եզդիները ամուսնանում են միայն իրենց համայնքի ներսում՝ պահպանելու ազգային ու կրոնական ինքնությունը։

♦ Եզդիական օրացույցը։ Եզդիական օրացույցը համարվում է աշխարհի ամենահին օրացույցներից մեկը՝ թվագրվելով շուրջ 6750 տարի: Այն հիմնված է լուսնային և արեգակնային ցիկլերի վրա։

[caption id="attachment_12724" align="alignright" width="800"] By Aram Vardanyan[/caption]

♦ Խեդրը Նաբի: Խեդրը Նաբին ատուկ կրոնական տոն է, որը նշվում է դեկտեմբերի վերջին կամ հունվարի սկզբին։ Այս տոնը կապված է հավատքի ուժի և բարության հաղթանակի հետ:

♦ Ծամոյա Սարե Սալե (Նոր տարի): Եզդիական Նոր տարին նշվում է ապրիլի կեսերին և ուղեկցվում է ծեսերով, որոնք կապ ունեն նոր կյանքի և բուսականության զարթոնքի հետ։

♦ Դափը: Եզդիական երաժշտության հիմնական գործիքը դափն է, որն օգտագործվում է տոների, հարսանիքների և ծիսական արարողությունների ժամանակ։

♦ Սատանայի գոյության ժխտումը։ Եզդիները բացառում են սատանայի գոյությունը։ Անգամ սատանայի անունը տալը մեծ մեղք է համարվում եզդիական կրոնում։