Բաղաբերդ ամրոց

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

Վայրը՝ Կապան քաղաքից մոտ 14 կմ հարավ-արևելք
Կոորդինատներ՝ 39°03'38" Հ.Լ., 46°27'00" Ա.Ե.
Ժամանակաշրջանը՝ 4-5–րդ դարեր
Այլ անվանումներ՝ Բաղաց ամրոց, Բաղբերդ, Պաղաբերթ
Այցելելու լավագույն ժամանակահատվածը՝ Մայիսից հոկտեմբեր
Հասանելիություն՝ Ավտոմեքենայով մինչև մոտակա ճանապարհ, ապա կարճ քայլարշավ

ԱԿՆԱՐԿ

Բաղաբերդը՝ Սյունիքի ամրոցների հնագույն վկան, հանդիսանում է հայկական տոկունության խորհրդանիշը։ Բնական ժայռաբեկորների վրա կառուցված այս միջնադարյան ամրոցը ոչ միայն ռազմավարական նշանակություն է ունեցել, այլև եղել է մշակութային և քաղաքական կենտրոն։ Ներկայումս Բաղաբերդի ավերակները գրավում են պատմության և բնության սիրահարներին՝ առաջարկելով հիանալի տեսարաններ և անմոռանալի տպավորություններ։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Բաղաբերդը հիմնադրվել է 4-5-րդ դարերում և երկար ժամանակ եղել է Սյունյաց իշխանության կենտրոնական հենակետը։ Այն մի քանի դար շարունակ դիմակայել է տարբեր նվաճողների հարձակումներին՝ պահպանելով Սյունիքի անկախությունը։

Բաղաբերդը կառուցվել է Ողջագետի անդնդախոր ձորերով շրջապատված ժայռոտ սարահարթի վրա՝ գերիշխող դիրքում, ինչը հնարավորություն էր տալիս վերահսկել պատմական Կապան քաղաքը։ Բաղաբերդի հյուսիսով անցնող ճանապարհները կապում էին այն Տաթևի, Արևիկի և Գողթնի հետ։ Ամրոցը մաս էր կազմում Կապանի միակենտրոն պաշտպանական համակարգի, որն ապահովում էր քաղաքի արևելյան և արևմտյան մատույցների անվտանգությունը։

4-րդ դարում Սյունիքի Անդոկ իշխանը Բաղաբերդում հաջողությամբ դիմակայում է պարսից Շապուհ արքայի երեք գրոհներին։ 9-րդ դարում Բուղան փորձում է գրավել ամրոցը, սակայն ապարդյուն։ 1103 թվականին սելջուկ թուրքերը գրավեցում են Կապանը, բայց չեն կարողանում վերցնել Բաղաբերդը։ 1170 թվականին, մոտ 67 տարի անց, Ելտկուզ աթաբեկի զորքերը խաբեությամբ կարողանում են գրավել դարեր շարունակ անառիկ մնացած Բաղաբերդը։ Դրանից հետո ամրոցը աստիճանաբար կորցնում է իր նշանակությունը: Ըստ պատմական աղբյուրների, ամրոցը ծառայել է որպես վերջին ապաստան Սյունիքի իշխանների համար արաբական, սելջուկյան և մոնղոլական արշավանքների ժամանակ։ Հայտնի է նաև, որ 18-րդ դարում Դավիթ Բեկը օգտագործել է Բաղաբերդը իր ազատագրական պայքարի ընթացքում։

Կապանի անկումից հետո Բաղաբերդը դառնում է Սյունիքի թագավորության նոր մայրաքաղաքը և մեծ նշանակություն ստանում՝ դառնալով ոչ միայն ռազմական, այլ նաև տնտեսական և մշակութային կենտրոն։ Այստեղ են կենտրոնացվում Տաթևի վանքի հարստությունները և ձեռագրերը։

ԱՆՎԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Բաղաբերդը պատմության մեջ հիշատակվում է տարբեր ձևերով՝ Բաղաց ամրոց, Բաղբերդ, Պաղաբերթ անուններով։

Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի՝ բերդը հիմնադրել է Սյունիքի Բաղաց տոհմից մի իշխանի՝ Բաղակ անունով անձնավորություն։ Նա ամրացրել է ժայռը և կառուցել ամրոցը, ինչի արդյունքում այն կոչվել է Բաղակ-ի բերդ՝ Բաղաբերդ։ Նույն արմատից է ծագում նաև տարածաշրջանի անվանումը՝ Բաղք գավառ (կամ Բաղաց աշխարհ), որն ընդգրկում էր Կապանը, Արևիքը և Ձորքը։

Հայոց պատմագրության մեջ Բաղաբերդի մասին հիշատակումներ են թողել մի շարք անվանի հեղինակներ, ինչպիսիք են՝ Շապուհ Բագրատունին (9-րդ դար), Հովհաննես Դրասխանակերտցին (10-րդ դար), Վարդան Արևելցին (13-րդ դար), Մխիթար Այրիվանեցին (13-րդ դար), և Ստեփանոս Օրբելյանը (13-14-րդ դարեր)։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Բաղաբերդը տեղակայված է Ողջագետի և Գիրաթազ գետերի միախառնման հատվածում՝ գետի հունից շուրջ 200 մետր բարձրության վրա։ Ամրոցը կառուցված է հրվանդանի բնական տարածքի համաչափությամբ և բաժանված է երեք մակարդակների։

Պարսպապատերի առաջին գոտին տեղադրված է ամենացածր մակարդակում՝ Գիրաթազ գետի հունի մոտ։ Այստեղից պահպանվել է մոտ 60 մետր երկարությամբ ուղղաձիգ պատի հատված, որը պաշտպանել է բնական ջրբաշխ գծի նեղ հատվածը, որով հնարավոր էր մուտք գործել ամրոց։ Երկրորդ մակարդակը գտնվում է մոտ 150 մետր բարձրությամբ, որտեղ տեղադրված է կիսաշրջանաձև, սնամեջ դիտաշտարակ՝ ուղղանկյուն դիտանցքով։ Դիտաշտարակից հնարավոր էր վերահսկել Ողջի գետահովիտը և վերահսկել հակառակորդի շարժը։ Բաղաբերդի վերին մակարդակում՝ գետի հունից ամենաբարձր գոտում, տարածվում են աշտարակավոր պարսպապատեր, որոնք կազմված են բեկյալ ուղղաձիգ հատվածներից։ Անկյուններում տեղադրված են բրգաձև, կիսաշրջանաձև պաշարական աշտարակներ (բուրգեր), որոնց տրամաչափերը տատանվում են 7-ից 12 մետր։

Ամրոցի մուտքը տեղադրված է հարավ-արևմտյան կողմում, որտեղ պարսպապատը ամենահաստն է։ Մուտքը պաշտպանված է հսկիչ–մարտաշտարակով, հրակնատներով և հայկական ամրոցաշինությանը բնորոշ մուտքային փակուղիով։ Թշնամին ներս մտնելիս հայտնվում էր նեղ միջանցքում՝ երկու կողմից պաշտպանված հսկիչ աշտարակներով և հրակնատներով, ինչը զգալիորեն դժվարացնում էր գրոհը։ Հրակնատների յուրահատուկ հորինվածքը թույլ էր տալիս մարտական գործողություններ վարել միանգամից երկու ուղղություններով՝ ապահովելով մուտքի առավելագույն պաշտպանություն։

Բաղաբերդի պարսպապատերի ընդհանուր երկարությունը կազմում է մոտ 270 մետր։ Պարիսպները կառուցված են երեք տարբեր շինարարական փուլերով և ներկայումս պահպանվել են մինչև 8 մետր բարձրությամբ։ Պատերն ու աշտարակները եռաշերտ են՝ պատրաստված կիսամշակ բազալտե քարերից, կրաշաղախով միջնաշերտով, 1,20-ից 2,50 մետր հաստությամբ։ Շարվածքում հիմնականում պահպանվել են հորիզոնական կարանները, իսկ պատերի ամրացման նպատակով ճեղքերը լրացվել են շաղախով՝ թողնելով քարերի ուռած մասերը տեսանելի։

Շինարարության ընթացքում օգտագործվել է շարժական տախտակամած համակարգ, որի հենարանների՝ գերանների հետքերը պահպանվել են ամրոցի պատերի տարբեր հատվածներում։ Պատերի կառուցման ընթացքում կիրառվել են բարձակ կազմող գերաններ, որոնք հեշտացրել են շինարարության ընթացքը և ամրապնդել կառուցվածքը։ Արևելյան պարսպապատի ստորին հատվածում պահպանվել է բուրգի կիսաշրջան հիմք, որն առանձնանում է ուղղանկյուն աղյուսաշարքով։ Ողջագետի հունի մոտ գտնվող ուղղահայաց պարսպապատի հատվածը վերագրվում է շինարարության երրորդ փուլին, որը հավանաբար իրականացվել է այն ժամանակ, երբ Սյունիքի մայրաքաղաքը Կապանից տեղափոխվել է Բաղաբերդ։

Բաղաբերդի կառուցվածքը կատարելապես ներդաշնակված է բնական լանդշաֆտի հետ։ Ամրոցը կառուցված է կտրուկ ժայռաբեկորների վրա, և պարիսպները ձուլվում են ժայռերին՝ ստեղծելով գրեթե անառիկ պաշտպանություն։ Չնայած ժամանակի և պատերազմի վնասներին, պահպանվել են բարձր պարիսպների հատվածներ, դիտակետերի մնացորդներ և աշտարակների բազաները։ Տիպիկ են անկանոն ձևի աշտարակները, որոնք ապահովել են առավելագույն պաշտպանություն բոլոր ուղղություններից։

ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄ

Մինչ այժմ Բաղաբերդում մեծածավալ վերականգնման աշխատանքներ չեն իրականացվել։ Վերջին տարիներին տեղական համայնքներն ու նախաձեռնությունները աշխատում են Բաղաբերդի հանդեպ հետաքրքրությունը մեծացնելու ուղղությամբ՝ կազմակերպելով էկո-արշավներ և մշակութային միջոցառումներ, որոնք նպաստում են հուշարձանի պահպանմանը։

ՏԵՂԱԿԱՆ ԱՎԱՆԴՈՒՅԹՆԵՐ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒԹ

Տեղացիների շրջանում պահպանվում են բազմաթիվ լեգենդներ ամրոցի մասին՝ պատմելով նրա անառիկության, հերոսների և դավաճանությունների մասին։

Տարածված լեգենդի համաձայն՝ Բաղաբերդը ժամանակին համարվում էր անառիկ ամրոց։ Դարեր շարունակ թշնամիները փորձում էին գրավել այն, բայց ապարդյուն․ բարձր ժայռերի վրա կառուցված ամրոցը գրեթե անհնար էր գրավել զորքով կամ պաշարով։ Ամրոցը ընկել է դավաճանության հետևանքով։ Բաղաբերդի իշխաններից մեկը հարսանիք էր կազմակերպել ամրոցում։ Տոնակատարության ընթացքում դարպասները բաց են թողել, և թշնամին, օգտվելով այդ պահից, գիշերով ներթափանցել է ամրոց և գրավել այն։ Այսպիսով, Բաղաբերդի անառիկությունը ոչ թե հաղթահարվել է ուժով, այլ մարդկային անզգուշությամբ։

Մեկ այլ տարբերակում ասվում է, որ դավաճան իշխանը, խաբվելով գանձերի ու փառքի խոստումին, գաղտնի ճանապարհով բացել է Բաղաբերդի դարպասները թշնամու առաջ, որի պատճառով ամրոցը կործանվել է։